TRAG BALŠE III – GOSPODAR KOJI JE NESTAO U HRONIKAMA – 3. oko online

Kralj Balša III, poslednji vladar dinastije Balšića, umro je 1421. godine. Do danas grob Balše III nije arheološki pronađen. Gde bi mogao biti!?

Skadar je postao prestonica moćne porodice Balšića u drugoj polovini XIV veka. Balša II (†1385.) i njegov sin Đurađ II Stracimirović Despot (1385.–1403.) učinili su grad centrom političke i trgovačke moći. Povelje iz tog perioda svedoče o živahnoj komunikaciji sa Dubrovačkom republikom, Venecijom i srpskim oblastima.

Balšići su u Skadru držali i sudsku kancelariju, koja je po ugledu na srpsku tradiciju Nemanjića izdavala povelje sa karakterističnim pečatima. Od nekih je preživelo samo ime; druge, fragmentarno sačuvane, pominju „tvrde zakletve“ i „zadužbine pored vode“.

*Grb Balše III Balšića na kovanom novčiću*

Iznad grada dominira Skadarska tvrđava – Rozafa, utvrđenje koje ima slojeve iz ilirskog, rimskog, srednjovekovnog i osmanskog perioda. Ona je bila srce Balšićke države, strateška tačka koja kontroliše ceo prostor od Jadrana do planina Crne Gore.

Dokument iz 1396. godine beleži da su Balšići upravo na Rozafi imali svoj „domus regia“ – kraljevsku rezidenciju. Danas od nje stoje samo zidovi, ali u njima se i dalje oseća senka porodice koja je vladala jednim od najnepredvidljivijih razdoblja balkanske istorije.

Balša III, poslednji vladar dinastije Balšića, umro je 1421. godine. Prema zvaničnim podacima, sahranjen je u manastiru Svetih Srđa i Vlaha na obali Bojane — danas razrušenom, gotovo nedostupnom lokalitetu.

Međutim, tu počinje misterija.

Kontradiktorni izvori:

Mletački izvor iz 1422. kaže da je „gospodar sahranjen u domu otaca svojih“ — što bi ukazivalo na skrivenu porodičnu grobnicu.
Turski hroničar Ašik-paša Zade beleži da je „poslednji od Balšića ostavljen u tvrđavi“, ali ne precizira kojoj.
Lokalno predanje u Malesiji tvrdi da je Balša III umro „na putu ka planinama“ i da je sahranjen „pod kamenom koji nema natpis“.

Do danas grob Balše III nije arheološki pronađen, iako se pretpostavlja da bi njegovi ostaci mogli postojati u ruševinama manastira Svetih Srđa i Vlaha ili pod slojevima neistraženog terena kod Šaskog jezera.

Arheolozi su 1984. godine otkrili kamene sarkofage u blizini tog manastirskog kompleksa, ali nijedan nije pouzdano datovan niti povezan sa Balšićima.

Balša III Balšić, poslednji gospodar Zete iz znamenite porodice čije je ime vekovima odjekivalo između zidina Skadra, manastira na Prevlaci i surih litica Rumije, u istoriji se pojavljuje kao figura sa jasnim crtama – ali iščezava kao senka koja odbija da se uhvati. O njegovom životu znamo dovoljno da ga postavimo u okvire burnih protivturskih borbi početkom XV veka, ali o njegovoj smrti – gotovo ništa.

Prema dubrovačkim i kotorskim zapisima, Balša III umire 28. aprila 1421. godine, u dobu od nepunih trideset godina, nakon kratke bolesti. Ali šta se zatim dogodilo? Gde je sahranjen poslednji Balšić? Zašto nema nadgrobnog spomenika, povelje, zapisa, čak ni crkvene napomene?

Istoričari se godinama kolebaju između nekoliko teorija, ali nijedna nije čvrsta. Najneobičnije je to što monasi manastira koji se obično povezuju sa Balšićima – Prevlaka, Morača, pa čak i Kom – nemaju tradiciju o njegovom grobu. Kao da je nestala čitava jedna traka predanja.

*Početak Drugog skadarskog rata: 1. Snage Balše III zauzimaju Drivast; 2. Mletačke snage (Kotor prilazi Mlečanima, a Budva se predaje njihovoj floti)*

1. Skadarski zidovi i priča o prenosu tela

Jedna grupa istraživača oslanja se na zapise Mletaka koji govore da je Balša III poslednje dane života proveo u Skadru. Prema njima, telo je bilo položeno u jednu od skadarskih crkava pre prenosa „na sigurno mesto“. Ali u kojoj?

Crkve na Skadarskom jezeru su tokom vekova stradale u ratovima, poplavama i turskim razaranjima. Više njih je nestalo pod vodom nakon izgradnje hidrosistema u XX veku. Moguće je, kažu pojedini arheolozi, da je grob Balše III danas ispod površine jezera, u ruševinama crkve Svetog Srđa i Vlaha ili neke od starih pravoslavnih svetinja koje su potopljene.

Ali ovo je samo prva polovina priče.

2. Tajni prenos u Zetu – trag ka manastiru Kom?

Prema drugoj hipotezi, zapisanoj u jednom dubrovačkom pismu iz 1422., telo je preneto „tamo gde leži njegov rod“. To je navelo deo istoričara da veruje da je sahranjen u manastiru Kom na Skadarskom jezeru, koji je podigao Đurađ II Stracimirović Balšić, njegov deda.

Kom jeste bio porodična zadužbina. Ali tu se javlja misterija: u Komu nema nikakvog traga o nadgrobnoj ploči, natpisu ili predanju koje bi se odnosilo na Balšu III. Monasi su u XVII i XVIII veku čak beležili u svojim letopisima imena istaknutih pokrovitelja, ali nigde se ne pominje njegov grob.

Među lokalnim starosedeocima ipak kruži drukčija priča: da je postojao niz tajnih ukopa „na ostrvima koja se pojavljuju i nestaju“, kako se u narodu govori. Prema toj verziji, Balša je sahranjen na jednom od malih ostrva koja su se vremenom stopila sa obalom ili nestala pod talozima jezera.

3. Mistična verzija – nestali gospodar i „poklonjenje mrtvog vladara“

Najzanimljivije su, međutim, priče koje dolaze iz narodnog predanja – one koje istorija ne može da potvrdi, ali koje opstaju upravo zato što održavaju plamen mistike.

Stare usmene pripovesti iz okoline Vrake, Rumije i Rijekaca govore da je Balša III umro „kao što umiru vladari koji nisu završili svoju misiju“ i da je njegovo telo bilo „odneto na mesto nad kojim nebo ima dva glasa“. Šta to znači – niko nije siguran.

Jedni tvrde da su Balšići imali svoj tajni ritual – nešto što je ličilo na obred „poklonjenja mrtvom gospodaru“ – posle kojeg telo nije smelo ostati na vidnom mestu. Taj ritual se, navodno, izvodio samo kada porodica nije imala naslednika muške linije. Prema tom predanju, Balša III, kao poslednji, morao je biti sakriven na mestu „gde vetar ne ostavlja trag“.

Po drugoj verziji – koja kruži među starijim bratstvima u Crmnici – Balšin grob je sakriven na padinama Rumije, jer je Balša, kao i Njegoš kasnije, želeo da na vrhu planine bude „bliži Bogu“. Za ovu tvrdnju ne postoji ni jedan dokument – ali postoji ta uporna, vekovna priča, koja se ponavlja u svakoj generaciji.

Zašto je Balša III postao „nevidljivi vladar“?

U dokumentima, Balša III je ostavio trag kao političar, vladar, pobožan čovek koji je obnovio veze sa srpskom despotovinom i pred smrt svoju zemlju ustupio despotu Stefanu Lazareviću.

Ali u predanju – on je nešto drugo. Postaje figura koja stoji između sveta živih i sveta simbola.

Istoričari tvrde da je njegov grob izgubljen zbog ratova, poplava i migracija stanovništva. Ali oni koji veruju u dublju stranu istorije, kažu da je Balša III postao „nevidljivi vladar“ jer se njegovo ime vezuje za ključni prelaz: konačni kraj Balšića i početak srpske despotovine u Zeti.

U tom trenutku – kada jedna dinastija nestaje a druga stupa na scenu – često se dešava da simbolični prostori bivaju sklonjeni, zatvoreni ili prećutani.

Gde je Balša III zaista sahranjen? Na ostrvu koje više ne postoji? U crkvi koju je progutalo jezero? Ili u jednoj od tajnih kripti porodičnih svetinja?

Odgovor možda leži u sedimentu dna Skadarskog jezera ili u podzemnim slojevima manastirskih ostrva. Ili, možda, kako narod tiho govori – Balša je jedan od onih vladara koji moraju ostati nedostupni, jer njihova senka još uvek čuva svoju zemlju.

Mr. D. Tovarišić