U današnjoj javnosti, ime Srebrenica izaziva teške i emotivne asocijacije, pre svega zbog tragedije iz novije istorije. Ipak, ovaj grad ima mnogo dublje korene, ukorenjene u slojevima antičkog i srednjovekovnog nasleđa. Kroz gotovo dve hiljade godina, Srebrenica je bila važan rudarski, administrativni i trgovački centar — svojevrsna “kuća srebra” još iz vremena Rimljana, a zatim i jedno od ključnih mesta bosanskog srednjeg veka.

Rimski period: Domavia — srebro u srcu provincije

Još u I veku nove ere, Rimljani su prepoznali bogatstvo mineralnih ležišta u istočnim predelima današnje Bosne i Hercegovine. Tada nastaje Domavia (ili Domavium) — naselje koje će tokom II i III veka izrasti u važno rudarsko i administrativno središte rimske provincije Dalmacije.

Rudarska metropola

Domavia je bila sedište procuratora metallorum, rimskog zvaničnika koji je upravljao eksploatacijom metala — naročito srebra, olova i cinka. Sistematska eksploatacija uključivala je:

• Izgradnju rudarskih objekata i topionica,
• Dovođenje specijalizovanih rudara iz Galije i Italije,
• Razvijenu mrežu puteva koji su povezivali Domaviu s Salonom, Naronom i drugim značajnim tačkama rimske infrastrukture.

Rimljani su koristili i sofisticirane metode ispiranja i topljenja rude, a do danas su pronađeni brojni ostaci peći, šahtova i kanala za odvod ruda i vode.

Arheološki tragovi

Na prostoru današnje Srebrenice i okolnih sela (npr. Gradina i Šehovina), pronađeni su:

• Ostaci termi (javnih kupatila) i vila rustica (seoskih imanja),
• Latinski natpisi i votivne ploče,
• Posvećeni spomenici bogovima Marsu, Dijani i Jupiteru,
• Novčići careva Trajana, Hadrijana, Dioklecijana.

Domavia je doživela svoj vrhunac tokom III veka, ali je već u IV i V veku opala pod pritiskom hrišćanstva, kriza Carstva i varvarskih upada.

---

Srednji vek: od rudarske komune do trgovačkog čvorišta

Nakon perioda stagnacije, oblast Srebrenice ponovo postaje važna u XII i XIII veku, posebno pod vlašću bosanskih banova i kraljeva. Njeno ime tada postaje sinonim za rudarsko bogatstvo, i prvi put se pominje u pisanim izvorima kao “Argentarija” — latinski izraz za “srebrenu kuću”.

Via Argentarija (latinski za „Srebrni put“) bio je rimski i srednjovekovni trgovački put kroz Dinaride. Ime je dobio po rimskom srebru koje se transportovalo između kovnice novca u Saloni, rudnika srebra istočno od Ilidže i u Srebrenici i kovnice novca u Sirmijumu. Na južnom kraju, povezivao je područja današnjeg Solina i Splita, severoistočno kroz Dinarske Alpe počevši od Klisa i Sinja, sa centralnom Bosnom, skrećući ka severu duž Drine i povezujući današnju Sremsku Mitrovicu.

⚖️ Trgovački i politički značaj

Srednjovekovna Srebrenica je bila na raskrsnici interesa više vladara: srpskih, bosanskih i ugarskih, ali i trgovačkih republika poput Dubrovnika i Mletaka.

Kralj Tvrtko I Kotromanić posebno ulaže u rudnike Srebrenice. Tu se kovao bosanski srebrni novac (denari), a grad dobija poseban status komune, gde nemački rudari (Sasi) i dubrovacki trgovci upravljaju lokalnom ekonomijom prema vlastitim statutima.

Prema dubrovačkim i ugarskim dokumentima iz XIV veka, Srebrenica je bila jedno od najbogatijih i najnaseljenijih mesta u unutrašnjosti Balkana.

Statuti i rudarsko pravo

Rudari i trgovci u Srebrenici uživali su posebne privilegije. Imali su:

• Svoja rudarska pravila (lex metalli ferrei),
• Samoupravne organe i sudove,
• Slobodu trgovine i kretanja.

Sačuvani dokumenti pokazuju da je u gradu bilo više od 150 rudarskih jama, kao i carinarnica, crkava i skladišta. Trgovina se odvijala u gramima srebra, a godišnji promet bio je ogroman za to vreme.

✝️ Religija i kultura

Srebrenica je u srednjem veku bila multikonfesionalna sredina. U njoj su živeli:

• Katolici — uglavnom trgovci i diplomate iz Dubrovnika i Ugarske,
• Pravoslavni — domaće stanovništvo i rudari iz okolnih sela,
• Bogumili (krstjani) — pristalice specifičnog oblika hrišćanstva, čestog u srednjovekovnoj Bosni.

Postoje dokazi o stećcima u okolnim selima — nadgrobnim spomenicima tipičnim za Bosnu iz XIV i XV veka.

⚔️ Pad i osmanska era

Srebrenica je pala pod Osmansko carstvo 1463. godine, u isto vreme kad i ostatak kraljevine Bosne. Osmanska vlast je nastavila eksploataciju ruda, ali je trgovina opala, a grad izgubio svoj nekadašnji politički značaj.

Ipak, Srebrenica ostaje važna kasaba u sandžaku Zvornik, sa džamijama, hanovima i rudarskim okruzima pod šerijatskom administracijom.

Zaključak

Srebrenica nije samo simbol tragedije iz XX veka — ona je bila središte civilizacije, trgovine i rudarstva još pre dva milenijuma. Od rimskog municipijuma Domavie, do srednjovekovne srebrne prestonice, ovaj grad je predstavljao tačku gde se sudaraju imperije, religije i trgovinske sile Balkana.

Njegova prošlost je dokaz da je Balkan oduvek bio više od bojnog polja — mesto bogatstva, znanja, rada i susreta svetova.