Sjedinjene Američke Države (SAD) često se u svetu predstavljaju kao simbol slobode, demokratije i napretka. Ali iza ove idealizovane slike stoji složena i često mračna istorija – istorija stvaranja na krvi starosedelaca, ekspanzije kroz ratove i okupacije, i globalnog uticaja koji je neretko bio obeležen nasiljem i zločinima. U ovom tekstu osvrnućemo se na ključne faze američke istorije kroz prizmu nasilja koje je pratilo širenje i uspon ove velike sile.
1️⃣ Stvaranje SAD: kolonizacija, genocid nad starosedeocima i ropstvo
Osnivanje Sjedinjenih Američkih Država 1776. godine na temeljima borbe za „slobodu“ bilo je, paradoksalno, praćeno brutalnim zločinima.
Istrebljenje domorodaca:
Od prvih kolonizatora u 17. veku do kraja 19. veka, SAD su vodile seriju ratova i kampanja protiv starosedelačkih naroda. U tzv. Indijanskim ratovima, milione hektara zemlje oduzeto je silom, a domorodačko stanovništvo svedeno sa oko 5 miliona na manje od 300.000 do kraja 19. veka. Masakri poput onog kod Wounded Knee (1890. god.) postali su simbol američkog kolonijalnog nasilja.
Institucionalno ropstvo:
Od 1619. do 1865. godine, milioni Afrikanaca su dovedeni na američko tlo i držani u ropstvu. SAD su bile poslednja velika zapadna država koja je ukinula ropstvo, a sistemska diskriminacija nastavila se kroz segregaciju, linčovanja i institucionalno nasilje.
Osnivanje Sjedinjenih Američkih Država 1776. godine obično se prikazuje kao herojska borba za slobodu protiv britanske krune. Međutim, stvaranje nove države od samog početka bilo je povezano sa sistematskim nasiljem, otimanjem teritorija i uspostavljanjem hijerarhije zasnovane na rasi i eksploataciji.
Kolonizacija i genocid nad starosedeocima
Pre dolaska Evropljana, prostor današnjih SAD bio je dom milionima domorodačkih naroda – Irokeza, Čirokija, Apača, Navaha, Sijuksa i drugih. Dolaskom britanskih, francuskih i španskih kolonizatora, a kasnije širenjem američkih naseljenika na zapad, domorodačke zajednice suočile su se s ratovima, epidemijama i glađu koje su namerno izazivane.
Američka vlada i doseljenici sproveli su politiku “uklanjanja Indijanaca”, uključujući prisilne marševe poput Trail of Tears (Put suza) tokom 1830.-ih, kada je hiljade Čirokija umrlo na putu ka rezervatima. Serija masakra — poput Sand Creek (1864.), Wounded Knee (1890.) i mnogih drugih — ostavila je neizbrisiv trag nasilja u istoriji SAD. Do kraja 19. veka, domorodačko stanovništvo Severne Amerike bilo je gotovo istrebljeno ili sabijeno u rezervate na marginama društva.
Od kraja 18. veka pa do kraja 19. veka, SAD su vodile brojne vojne sukobe sa autohtonim stanovništvom na svojim teritorijama, poznate kao Indijanski ratovi. Ovi sukobi su često bili praćeni nasilnim proterivanjem i genocidom nad starosedeocima, što je omogućilo belim doseljenicima da preuzmu njihove zemlje i prirodne resurse. Najpoznatiji događaji su Masakr kod Vundeda Nija (1890.), kada je ubijeno stotine pripadnika plemena Lakota, što simbolizuje kraj indijanskog otpora.
Ropstvo kao temelj američke ekonomije
Već od početka kolonizacije, SAD su izgradile deo svog bogatstva na ropstvu. Milioni Afrikanaca oteti su iz domovine i prodati na tržištima roblja od Bostona do Novog Orleansa. Ropstvo je omogućilo ekspanziju plantaža pamuka, duvana i šećera, dok su robovi lišeni osnovnih ljudskih prava, izloženi brutalnom nasilju i ponižavanju.
Deklaracija o nezavisnosti, koja veliča „pravo na život, slobodu i potragu za srećom“, bila je u očiglednom neskladu sa stvarnošću miliona crnih ljudi držanih u okovima. Čak i posle formalnog ukidanja ropstva 1865. godine, sistematska diskriminacija nastavila se kroz zakone o segregaciji (Jim Crow zakoni), linčovanja, nasilje nad Afroamerikancima i političku marginalizaciju.
Ekspanzija na Zapad: krvava osvajanja
Američka ekspanzija prema zapadu — ideologija poznata kao Manifest Destiny — predstavljala je opravdanje za otimanje zemlje, uništavanje domorodačkih kultura i ratove sa starosedeocima. Transkontinentalna železnica, naseljavanje novih teritorija i otvaranje zlatnih polja išli su ruku pod ruku s nasiljem i iseljavanjem domorodačkih naroda. Uništavanje bizona, ključnog resursa za mnoga plemena, dodatno je ubrzalo njihovo uništenje.
2️⃣ Ekspanzija: imperijalni ratovi i intervencije
Nakon unutrašnje konsolidacije, SAD su se okrenule ekspanziji:
Rat protiv Meksika (1846.–1848.)
SAD su oružjem otele gotovo polovinu teritorije tadašnjeg Meksika (današnja Kalifornija, Arizona, Novi Meksiko, Teksas…). Rat je ostavio za sobom desetine hiljada mrtvih i otvorio put dominaciji SAD na kontinentu.
Okupacija Filipina (1899.–1902.)
Nakon Špansko-američkog rata, SAD su preuzele Filipine i brutalno ugušile otpor. Filipinski istoričari procenjuju da je između 200.000 i 1 milion civila stradalo tokom američke okupacije.
Karipske i latinoameričke intervencije (20. vek)
Marinci su više puta okupirali Kubu, Haiti, Dominikansku Republiku, Nikaragvu i Panamu, često podržavajući lokalne diktature i eksploataciju resursa.
Ekspanzija SAD kroz imperijalne ratove
Nakon sticanja nezavisnosti, SAD su se brzo širile teritorijalno, što je često bilo praćeno ratovima i imperijalnim osvajanjima. Jedan od najznačajnijih događaja u ovom periodu bio je Meksičko-američki rat (1846.–1848.), koji je rezultirao pripojenjem ogromnih teritorija na jugozapadu današnjih SAD, uključujući Kaliforniju, Teksas, Arizonu, Novi Meksiko i druge oblasti. Ovaj rat je bio klasičan primer američkog ekspanzionizma pod sloganom „Manifest Destiny“ – idejom da je sudbina SAD da se prostiru od Atlantika do Pacifika.
Ovaj rat je bio ključan za teritorijalno širenje SAD. Povod je bilo sporno pitanje oko granice Teksasa, koji je prethodno pristupio SAD. Posle pobede američkih snaga, Meksiko je izgubio oko polovinu svog teritorija, uključujući današnje Kaliforniju, Teksas, Arizonu, Nju Meksiko, Nevadu i Jutu. Ovi teritorijalni dobitci su omogućili dalji razvoj SAD, ali su istovremeno dovela do zaoštravanja sukoba oko pitanja ropstva u novim teritorijama, što je na kraju dovelo do američkog građanskog rata.
U kasnijem periodu, SAD su se uključile i u druge imperijalne ratove van svojih kontinentalnih granica, poput Špansko-američkog rata 1898., koji je doveo do sticanja kolonijalnih poseda kao što su Filipini, Guam i Portoriko. Ova ekspanzija je značila prelazak SAD iz regionalne sile u svetsku imperiju, ali je donela i nove konflikte, uključujući borbu za nezavisnost kolonijalnih naroda i sukobe oko američke kontrole nad ovim teritorijama.
SAD su se umešale u sukob između Španije i kubanske kolonijalne pobune, što je rezultovalo kratkim ratom i američkom pobedom. Kao rezultat, SAD su dobile kontrolu nad Filipinima, Guamom i Portorikom, što je označilo početak američke kolonijalne ekspanzije van kontinentalnih granica. Međutim, Filipinci su se odmah pobunili protiv američke vlasti u ratu za nezavisnost (Filipinski-američki rat, 1899.–1902.), koji je brutalno ugušen.
Istovremeno, ovaj period ekspanzije bio je duboko povezan sa rasnim i društvenim tenzijama unutar same zemlje. Teritorijalni dobitci često su donosili pitanje proširenja ropstva na nove teritorije, što je dodatno zaoštravalo sukobe između severnih i južnih država.
Ropstvo nakon formalnog ukidanja i borba za građanska prava
Formalno ukidanje ropstva u SAD dogodilo se sa donošenjem 13. amandmana Ustava 1865. godine, kojim je ropstvo zvanično zabranjeno. Ipak, ukidanje ropstva nije odmah donelo slobodu i ravnopravnost Afroamerikancima. U sledećim decenijama, naročito tokom rekonstrukcije (1865.–1877.), uspostavljeni su brojni zakoni i mere kojima su Afroamerikanci pokušavali da ostvare svoja prava, uključujući pravo glasa i pristup obrazovanju.
Međutim, nakon završetka rekonstrukcije, jug SAD je uspostavio sistem Džim Krou (Jim Crow) zakona, koji su institucionalizovali segregaciju i rasnu diskriminaciju. Afroamerikanci su bili izloženi nasilju, teroru i ekonomskom potčinjavanju kroz praksu poput de facto ropstva – u vidu dugova, prisilnog rada i nepravde.
Borba za građanska prava postala je ključni pokret u 20. veku, naročito tokom 1950.-ih i 1960.-ih godina, kada su se pojavile vođe kao što su Martin Luter King Jr., Malcolm X i mnogi drugi. Pokret je bio usmeren na ukidanje segregacije, ostvarivanje prava glasa, ravnopravnost u obrazovanju i zakonima. Kulminacija ovih borbi bila je donošenje ključnih zakona, poput Civil Rights Act 1964. i Voting Rights Act 1965., koji su formalno zabranili rasnu diskriminaciju.
Ipak, posledice ropstva i segregacije i dalje se osećaju kroz ekonomske, društvene i kulturne nejednakosti, što ukazuje da je proces ostvarivanja pravde i ravnopravnosti dug i složen.
Borba za građanska prava i primeri značajnih ličnosti
Frederik Daglas (Frederick Douglass)
Jedan od najistaknutijih boraca protiv ropstva i za prava Afroamerikanaca u 19. veku. Sam kao rob pobegao je u slobodu i postao ugledni pisac, govornik i aktivista. Njegove autobiografije i govorničke veštine imale su veliki uticaj na ukidanje ropstva i borbu za građanska prava.
Harijet Tubman (Harriet Tubman)
Bivša robinja koja je postala vođa “Podzemne železnice” – mreže za bekstvo robova na sever SAD. Spasila je stotine ljudi od ropstva i kasnije učestvovala u aktivnostima za prava žena i Afroamerikanaca.
Martin Luter King Jr. (Martin Luther King Jr.)
Najpoznatiji vođa pokreta za građanska prava u 20. veku. Njegov nenasilni otpor i moćni govori, poput “I Have a Dream”, motivisali su milione na borbu protiv segregacije i rasizma. Njegova uloga bila je presudna u donošenju zakona o građanskim pravima 1960.-ih.
Malcolm X
Druga ključna ličnost pokreta za prava Afroamerikanaca, poznat po svojoj radikalnijoj i samostalnijoj retorici u odnosu na Kinga. Promovisao je samoodbranu i ponos u crnačkoj zajednici, što je značajno uticalo na identitet i političku svest Afroamerikanaca.
Reformski predsednici i građanska prava
Za vreme predsednika kao što su Franklin D. Roosevelt i Harry Truman, započete su prve veće reformske mere za unapređenje položaja Afroamerikanaca, uključujući desegregaciju vojske (Truman, 1948.) i kreiranje federalnih programa socijalne pomoći.
3️20. i 21. vek: ratovi, bombardovanja, tajne operacije
Prvi i Drugi svetski rat
- Prvi svetski rat (1917.–1918.)
SAD su ušle u rat relativno kasno, ali su njihova vojna i industrijska moć bile ključne za savezničku pobedu. Ovaj rat označio je ulazak SAD na svetsku scenu kao velike sile. - Drugi svetski rat (1941.–1945.)
Nakon napada na Perl Harbor, SAD su aktivno učestvovale u oba fronta.SAD su okončale rat u Pacifiku bacanjem atomskih bombi na Hirošimu i Nagasaki, ubivši do 226.000 ljudi, pretežno civila. Bombardovanje Hirošime i Nagasakija u avgustu 1945. godine bilo je prvi i jedini put da je nuklearno oružje korišćeno u ratu, ostavljajući duboke posledice.
Koreja, Vijetnam, Laos, Kambodža (1950.–1973.)
Milioni mrtvih u azijskim sukobima gde su SAD koristile napalm, Agent Orange i masovno bombardovanje. Laos je postao najbombardovanija država po glavi stanovnika u istoriji.
Latinska Amerika: podrška diktatorima
SAD su direktno podržavale vojne hunte i diktature u Čileu (Pinochet), Argentini, Brazilu i drugde, snabdevajući ih oružjem i obučavajući njihove snage.
Jugoslavija (1999.)
Tokom NATO bombardovanja koje su predvodile SAD, pogođena je civilna infrastruktura, a poginulo je između 500 i 2.500 civila.
Avganistan i Irak (2001.–2021., 2003.–2011.)
Ratovi pod izgovorom borbe protiv terorizma ostavili su stotine hiljada mrtvih civila, razorenu infrastrukturu i narode u haosu. Posebno su kritikovane upotreba dronova, zatvori poput Gvantanama i Abu Graiba, i kršenje ljudskih prava.
Tokom 20. i 21. veka, SAD su postale dominantna svetska vojna sila, što je pratilo učešće u brojnim ratovima, intervencijama, bombardovanjima i tajnim operacijama širom sveta. Ovaj period karakteriše i značajan razvoj vojne tehnologije i taktika, ali i kontroverze zbog civilnih žrtava i kršenja međunarodnog prava.
Hladni rat i tajne operacije
- Tokom Hladnog rata (1947.–1991.), SAD su sprovele brojne tajne operacije kroz CIA-u i druge agencije u cilju suzbijanja komunizma širom sveta. Među najpoznatijim su bili pokušaji pučeva i podrška autoritarnim režimima u Latinskoj Americi (Kuba, Čile), kao i u Aziji i Africi.
- Rat u Vijetnamu (1955.–1975.) predstavljao je jedan od najdužih i najkontroverznijih sukoba, sa velikim bombardovanjima i upotrebom hemijskog oružja (Agent Orange), što je izazvalo dugoročne zdravstvene i ekološke posledice.
Ratovi na Bliskom istoku i globalni rat protiv terorizma
- Početkom 1990.-ih, SAD su predvodile koaliciju u Persijskom ratu (1990.–1991.) radi oslobađanja Kuvajta od iračke okupacije.
- Nakon terorističkih napada 11. septembra 2001., SAD su pokrenule rat protiv terorizma, uključujući invaziju na Afganistan (2001.) i Irak (2003.). Ove vojne intervencije izazvale su desetine hiljada žrtava i dugotrajnu nestabilnost u regionu.
- Tokom ovog perioda zabeležene su i brojne kontroverzne tajne operacije, uključujući prisluškivanje, mučenja i vanpravne zatvore (tzv. „crne lokacije“), što je dovelo do međunarodnih kritika i unutrašnjih debata o ljudskim pravima.
4️⃣ Savremeno doba: dronovi, sajber rat i ekonomske agresije
- SAD danas ulažu u razvoj bespilotnih letelica (dronova), sajber ratovanje i sofisticirane obaveštajne operacije, koje imaju značajan uticaj na savremene sukobe.
- Istovremeno, prisustvo američkih trupa u brojnim delovima sveta, kao i intervencije u Siriji, Libiji i drugim zemljama, nastavljaju da budu predmet političkih i moralnih kontroverzi.
Pored toga, u 21. veku SAD sve više sprovode „skrivene“ oblike rata:
- Dron ubistva u Pakistanu, Jemenu, Somaliji – sa hiljadama civilnih žrtava, često bez suđenja ili dokaza.
- Sankcije i ekonomski pritisci koji izazivaju glad i humanitarne krize (Iran, Venecuela, Severna Koreja).
- Sajber operacije koje remete funkcionisanje država.
Evo detaljne tabele zločina / intervencija SAD po vekovima i grafikona broja žrtava po regionima.
Tabela zločina / intervencija SAD po vekovima
| Vek | Primeri intervencija / zločina | Opis |
| 18. vek | Istrebljenje starosedelaca, ropstvo | Oduzimanje zemlje, masakri, uvođenje sistema ropstva kao temelja ekonomije |
| 19. vek | Rat protiv Meksika (1846.-1848.); masakri nad domorocima (Wounded Knee, Trail of Tears); okupacija Filipina (krajem veka) | Osvajanja, genocid nad starosedeocima, ekspanzija granica silom |
| 20. vek | Filipini (1900.-1902.), Prva i Druga intervencija na Kubi, Haiti, Nikaragva, Koreja, Vijetnam, Kambodža, Laos, podrška diktaturama (Čile, Argentina), Hirošima i Nagasaki, Jugoslavija (1999.) | Masovna bombardovanja, vojni pučevi, podrška represiji, korišćenje atomskog oružja |
| 21. vek | Avganistan, Irak, Libija, Sirija, dron napadi (Pakistan, Jemen, Somalija), ekonomske sankcije | „Rat protiv terorizma“, skriveni ratovi, hiljade civilnih žrtava, humanitarne katastrofe izazvane sankcijama |
Broj žrtava po regionima (procene)
| Region | Procena žrtava od intervencija SAD (civili + vojska) |
| Severna Amerika (starosedeoci) | 3 – 5 miliona |
| Latinska Amerika i Karibi | 500.000 – 1 milion |
| Istočna Azija (Koreja, Vijetnam, Laos, Kambodža, Filipini) | 5 – 7 miliona |
| Bliski istok (Irak, Avganistan, Sirija, Libija) | 1 – 2 miliona |
| Afrika (minimalno, Libija) | 10.000 – 50.000 |
| Ostalo (razne vojne intervencije) | desetine hiljada |
Zaključak: Carstvo slobode ili carstvo nasilja?
SAD su izgradile svetsku imperiju zahvaljujući tehnološkoj, vojnoj i ekonomskoj nadmoći. Ali ta dominacija ostavila je iza sebe krvavi trag: od istrebljenja domorodaca, preko ropstva, do miliona žrtava u inostranstvu.
Danas, dok propagiraju slobodu i ljudska prava, SAD se suočavaju sa optužbama da upravo one krše te vrednosti koje deklarativno brane.
3. oko online - Neverovatno, ali istinito 