U istoriji Balkana, krvavoj i slojevitoj, retki su događaji koji sa tolikom snagom oslikavaju borbu naroda za slobodu kao što je to slučaj sa Hercegovačkim ustankom iz 1875. godine. Ovaj masovni otpor naroda protiv Osmanskog carstva, započet u julu te godine, prerastao je iz lokalne bune u regionalni sukob sa dalekosežnim političkim i istorijskim posledicama – ne samo za prostor Hercegovine, već i za celi jugoistočni deo Evrope. Danas, 150 godina kasnije, ovaj ustanak ostaje snažna istorijska lekcija o tome kako nepravda, ma koliko trajala, na kraju izazove otpor.
Koren nezadovoljstva: Porezi, zulum i siromaštvo
Hercegovački ustanak nije izbio iznenada. Godinama se među pravoslavnim seljacima, uglavnom Srbima, u Hercegovini i okolnim oblastima nagomilavalo nezadovoljstvo. Glavni uzroci bili su ekonomski pritisak, visoki porezi koje je nametala osmanska vlast, i brutalna eksploatacija od strane lokalnih feudalaca – muslimanskih spahija.
Sistem „desetka“ (deseti deo uroda) bio je samo jedan od mnogih nameta. Pored toga, seljaci su morali plaćati dažbine u naturi i novcu, služiti angariju (besplatan rad za vlastelu) i često su bili izloženi samovolji lokalnih vlastodržaca i bezakonju. Gladne godine i opšta beda dodatno su povećavali tenzije.
Dakle, Hercegovački ustanak iz 1875. godine nije izbio iznenada, nije bio izolovan slučaj u burnoj istoriji jugoistočne Evrope. On je, u stvari, bio kulminacija višedecenijskog nezadovoljstva naroda pod osmanskom vlašću, koje je povremeno već izbijalo kroz manje i veće bune tokom 19. veka.
Glavni razlozi nezadovoljstva bili su ekonomski, socijalni i verski. Seljaci u Hercegovini, većinski pravoslavni Srbi, živeli su u krajnjem siromaštvu. Porezi koje su morali da plaćaju često su prevazilazili njihove realne mogućnosti. Najpoznatiji među tim nametima bio je “desetak” – obaveza da desetinu svog uroda predaju vlastima. Međutim, u praksi se to pretvaralo u mnogo veće zahteve. Pored desetka, tu su bili i brojni drugi porezi: na stoku, na kuće, na dimnjake, pa čak i na brakove i sahrane.
Osmansko carstvo, koje je u to vreme prolazilo kroz duboku finansijsku i političku krizu, pokušavalo je da stabilizuje prihode upravo preko povećanja poreza i sve žešće eksploatacije stanovništva na periferiji Carstva. U Hercegovini je to značilo jačanje moći lokalnih feudalaca – aga i begova – koji su, često bez ikakve kontrole, sprovodili samovolju, otimali imanja, silovali žene, zlostavljali seljake i redovno pribegavali nasilju kako bi zastrašili i pokorili narod.
Upravo je to stanje ropstva i nemoći rađalo bunt.
Tradicija otpora: ustanci pre 1875.
Hercegovina i širi prostor zapadne Srbije i Crne Gore već su imali dugu tradiciju oružanog otpora Osmanskom carstvu. Već tokom Prvog srpskog ustanka 1804. godine, ali i kasnijeg Drugog ustanka 1815., brojni ustanici iz Hercegovine i Bosne su se pridruživali borbama za oslobođenje.
Posebno značajan za ovaj prostor bio je ustanak iz 1852.–1862. godine, koji je predvodio Luka Vukalović, jedan od najpoznatijih hercegovačkih vojvoda i narodnih tribuna. Vukalović je, uz podršku Crne Gore, predvodio višegodišnju borbu protiv Osmanlija, koja se odlikovala gerilskim udarima, borbom po šumama i planinama, i širokom narodnom podrškom. Iako je ustanak na kraju ugušen, on je ostavio dubok trag u svesti naroda i stvorio osećaj da se protiv zulumćara može i mora boriti.
Luka Vukalović je postao narodna legenda, a njegov ustanak svojevrsni predložak za onaj iz 1875. godine. Mnogi ustanici iz novog ustanka gledali su upravo na njega kao uzor, a njegova borba je nastavila da živi u pesmama, pričama i narodnom pamćenju.
U međuvremenu, između ustanka Vukalovića i Nevesinjske puške, osmanska represija je samo pojačana. Ukinuta je autonomija pojedinim oblastima, a reforme koje je Osmansko carstvo najavljivalo (tzv. Tanzimat reforme) ostale su mrtvo slovo na papiru. Umesto oslobađanja, pravoslavno stanovništvo doživljavalo je još jači pritisak: zabranu gradnje crkava, oduzimanje zemlje, zlostavljanje sveštenstva i gušenje svake političke inicijative.
Narod, iscrpljen, gladan i obespravljen, uveren da pravde nema ni u Carigradu ni kod lokalnih vlasti, počeo je da traži rešenje u oružju. I upravo zato, kada je 1875. godine pukla Nevesinjska puška – nije to bio trenutni izliv besa, već kulminacija decenija gneva, patnje i poniženja.
U ovom okruženju nepravde i poniženja, plamen pobune bio je samo pitanje trenutka.
Prvi pucnji: Nevesinjska puška
Ujutru, 9. jula 1875. godine, tišina hercegovačkih planina bila je prekinuta prvim pucnjima koji će ubrzo zapaliti čitav Balkan. Taj dan, u oblasti Gornjeg Nevesinja, u selima oko planine Zimomora, grupa ustanika izvela je napad na osmanske poreznike i pratnju koji su došli da sakupe dugovanja od lokalnog stanovništva. Ovaj oružani sukob – poznat u narodu kao Nevesinjska puška – postao je simbolički i stvarni početak velikog Hercegovačkog ustanka.Grupa ustaničkih vođa – među kojima su bili Prodan Rupar, Petar Radović i Jovan Gutić – podigla je barjak slobode, a vest o ustanku munjevito se proširila preko Hercegovine, zahvatajući krajeve istočne Bosne, Crne Gore, pa čak i Dalmacije.
Njihova odluka da krenu u otvoreni oružani otpor nije doneta naglo – već nakon brojnih pokušaja da se iznude pravda i milost od osmanskih vlasti, koji su svi bili uzaludni. Nakon što su propali pregovori sa lokalnim vlastima i bešim (begovima), odlučeno je da se više nema kud.
Naoružani uglavnom starim kremenjačama, lovačkim puškama, sabljama i ponekim kuburama, ustanici su organizovali zasede u teško pristupačnim predelima i napali karavane i osmanske straže koje su se kretale prema selima radi naplate poreza. Osmanski odgovor bio je brz – poslate su trupe da uguše pobunu, ali su naišle na žestok otpor.
Prvobitno, ustanici su bili loše naoružani i organizovani, ali su se borili sa neverovatnom upornošću i verom da će im u pomoć priteći pravoslavna braća iz Srbije i Crne Gore, kao i evropske sile koje su godinama kritikovale Osmanlije zbog odnosa prema hrišćanskom stanovništvu.
Taj sukob – poznat u narodu kao Nevesinjska puška – postao je simbol i početak opšteg ustanka. Prvi oružani okršaji odigrali su se u selima Krekovi, Lukavac, Zovidol, Udrežnje i Dračeva, gde su ustanici iz zaseda napali konvoje i vojne straže. To nisu bili masovni sukobi velikih armija, već gerilski napadi – brzi, odlučni i precizni, ali razorni po moral i sigurnost osmanske uprave.
Vođe ustanika – među kojima su bili Prodan Rupar, Jovan Gutić, Petar Radović, Ilija Gojković i Simon Zečević – prethodno su organizovali narod u male čete koje su poznavale teren i bile u stanju da se brzo povlače, manevrišu i nanose udarce slabijim osmanskim punktovima. Prva strategija bila je ometanje komunikacija i uništavanje lokalnih osmanskih uporišta, uz oslobađanje sela iz kojih je stanovništvo bilo ranije proterano ili zlostavljano.
Pravci širenja ustanka
Kako su dani prolazili, ustanak se brzo širio izvan nevesinjskog kraja. Postojao je jasan geografski obrazac širenja:
- Na jugoistok i jug – borbe su se brzo proširile prema opštinama Gacko, Bileća, Ljubinje i sve do predgrađa Stoca, u dolini reke Bregave. Na ovom prostoru, ustanici su imali podršku lokalnog stanovništva, ali su se suočavali i sa jačim osmanskim garnizonima. Veći sukobi zabeleženi su kod sela Korita, Kazanci, Poljice, Plana i Fatnica.
- Na sever i severozapad – ustanak se širi prema istočnoj Bosni, naročito ka oblastima Kalinovika, Morina i Glavatičevo, a potom i ka Konjicu, Jablanici i dalje prema Prenju i romanijskim planinama. Time se front ustanka približava i Sarajevskom pašaluku.
- Prema Crnoj Gori – najjači oslonac ustanak dobija prema granici sa Crnom Gorom, gde je narod već imao čvrste rodbinske i trgovačke veze s onima „preko brda“. Mnogi ustanici prelaze u sela Nikšićke nahije, Pive, Drobnjaka i Župe, gde dobijaju zaklon, oružje i pomoć. Uzajamna podrška omogućila je i koordinaciju vojnih dejstava. Sela kao što su Zagrad, Trešnjevo, Vučevo i Ravna Rijeka postaju ključne tačke za snabdevanje i oporavak.
- Prema zapadu – deo ustanika prelazi ka Mostarskoj okolini, a manji odredi pokušavaju da se probiju ka Duvnu, Posušju i dalje prema Imotskom, čime se pokušava otvoriti komunikacija i sa Dalmacijom (tada pod Austro-Ugarskom), što je imalo za cilj pridobijanje međunarodne pažnje.
Ovi pravci nisu bili samo vojne putanje – oni su predstavljali i narodne koridore za bekstvo, snabdevanje i širenje ideje ustanka. Mnogi civili iz sela pogođenih sukobima prelazili su planinske prevoje i bežali prema Crnoj Gori, gde su formirani prvi izbeglički logori i prihvatilišta.
Ustanici su koristili znanje o terenu: klance kao što su Klinje, Zaborane, Divin, i planinske vrleti oko Veleža, Prenja, Orjena i Čvrsnice postale su prirodne tvrđave narodne vojske. Zasede u uskim gudurama i noćni napadi na konvoje omogućavali su im da uz minimalne gubitke nanose štetu neprijatelju.
Nevesinjska puška je imala višestruki značaj:
- Simbolički – označila je konačni raskid naroda sa iluzijama da će pravda doći od carigradskih reformi.
- Praktični – otvorila je front na kome je Osmansko carstvo bilo prisiljeno da angažuje sve više vojske.
- Psihološki – narod je, posle decenija tihe patnje, pokazao da se ne boji više ni zuluma, ni smrti.
Uloga Crne Gore i Srbije: Bratska pomoć i politička računica
Hercegovački ustanak od samog početka nije bio samo lokalni bunt protiv osmanske vlasti – on je imao šire balkansko značenje, a naročito Crna Gora i Srbija odigrale su presudne uloge u njegovom razvoju, podršci i kasnijoj međunarodnoj dimenziji.
Kako su dani prolazili, a ustanak rastao, Crna Gora se sve više angažovala – najpre pružajući pomoć u ljudstvu, oružju i hrani, a potom i direktnim vojnim intervencijama. Iako je formalno bila podložna Osmanskoj carevini, Crna Gora je u to vreme faktički delovala kao nezavisna kneževina.
Poseban značaj imalo je i to što su ustanici veoma rano uspostavili kontakt sa Crnom Gorom, odakle je počela stizati pomoć u ljudstvu, municiji i hrani. Mnogi ranjenici i izbeglice prešli su u crnogorske krajeve, a i vojvode iz Crne Gore su, polutajno, već tada slali borce da pomognu „braći preko granice“.
Ubrzo je došlo i do pokušaja dogovora sa ustanicima u Bosni, naročito na prostoru Romanije i Jahorine, čime je front ustanka dodatno proširen. Početak borbi u Nevesinju tako nije ostao lokalna epizoda, već uvod u višegodišnji ratni požar koji će se proširiti sve do međunarodnih granica.
Crna Gora: Tajna logistika i otvorena podrška
Crna Gora, na čelu sa knezom Niklom Petrovićem Njegošem, bila je geografski i kulturno najbliža zapadnoj Hercegovini, pa je logično postala prirodni oslonac ustanicima. Od prvih dana ustanka, crnogorske planine postale su utočište za ranjenike i izbeglice, a crnogorske vojvode i plemenske starešine uspostavili su tajne linije snabdevanja oružjem, hranom i lekovima.
U planinskim krajevima oko Nikšića, Drobnjaka i Pive, crnogorski dobrovoljci su prelazili granicu i borili se rame uz rame s hercegovačkim ustanicima.
Posebno su značajni kanali preko:
- Pivske visoravni – kojima su stizale čete i municija,
- Župe Nikšićke – gde su formirane prve zajedničke operacije,
- Drobnjaka i Morače – gde je ustanak imao logističku podršku.
U političkom smislu, Crna Gora je dugo balansirala – pružajući podršku narodu, ali izbegavajući otvoreni rat s Turskom – sve do juna 1876., kada je i formalno ušla u rat, istupajući kao saveznik Srbije.
Srbija: Diplomatska i vojna podrška
Kneževina Srbija, pod vođstvom kneza Mihaila Obrenovića (do 1868.) i kasnije Miloša i Milana Obrenovića, pažljivo je pratila stanje u Hercegovini. Po izbijanju ustanka, u Srbiji se stvorilo snažno narodno oduševljenje, a brojne dobrovoljačke čete su organizovane u Beogradu, Kragujevcu, Valjevu i drugim gradovima.
Srbija je odigrala ključnu ulogu u:
- Naoružavanju ustaničkih grupa – slanjem oružja, baruta i municije preko Drine i planinskih prevoja,
- Organizaciji dobrovoljaca – među kojima su bili i bivši srpski oficiri, veterani iz prethodnih sukoba s Turcima,
- Diplomatskom pritisku – preko ruskih i austrougarskih kanala, nastojeći da velike sile izvrše pritisak na Osmansko carstvo.
Ipak, i Srbija je, slično Crnoj Gori, oprezno delovala sve do juna 1876., kada je objavila rat Osmanskom carstvu, otvoreno stupivši u sukob, što je dramatično proširilo front i unelo ustanak u širi Balkanski ratni kontekst.
Bratstvo, ali i politika
Iako je pomoć Crne Gore i Srbije imala iskren bratski karakter, posebno u narodu i među običnim borcima, ona nije bila lišena političkih ciljeva. Oba kneževstva su želela:
- da ojačaju svoj uticaj na teritorijama naseljenim pravoslavnim življem,
- da iskoriste slabljenje Turske za pripajanje novih oblasti (što se i dogodilo posle Berlinskog kongresa 1878.),
- da pokažu pred Evropom svoju ulogu kao zaštitnika hrišćanskog stanovništva na Balkanu.
Ipak, bez njihove pomoći, ustanak verovatno ne bi mogao da se održi duže od nekoliko meseci, niti bi prerastao u međunarodnu krizu, koja će posle Berlinskog kongresa trajno promeniti kartu Balkana.
U julu 1876. godine, Crna Gora i Srbija su objavile rat Osmanskom carstvu, čime se ustanak pretvorio u otvoreni balkanski rat. Time je lokalna buna u jednom siromašnom delu carstva postala međunarodni sukob, što je značajno promenilo tok istorije.
Kako je završen Hercegovački ustanak?
Hercegovački ustanak, koji je počeo 1875. godine kao reakcija na tešku socijalnu, versku i nacionalnu nepravdu nad srpskim i hrišćanskim stanovništvom u Osmanskoj Hercegovini, trajao je oko dve godine i izazvao je značajne promene u regionu, ali nije završio potpunim oslobođenjem podanika od Osmanlijskog carstva.
Tok završetka ustanka
- Slabljenje Osmanskog carstva — Osmanska vlast, suočena sa brojnim ustancima na svojim južnim teritorijama i sve većim pritiskom velikih sila, nije bila u stanju da efikasno ugasi ustanak samo vojnim sredstvima. Borbe su bile dugotrajne i iscrpljujuće za obe strane.
- Uplitanje velikih sila — Kako je ustanak trajao, velike evropske sile su pojačale diplomatske pritiske da se sukob reši pregovorima. Austro-Ugarska i Rusija su, kroz diplomatske kanale, nastojale da utiču na ishod sukoba i da zaštite svoje interese.
- Ratovi i pregovori — Hercegovački ustanak prerastao je u širi sukob poznat kao Rusko-turski rat (1877.–1878.), u kojem je Rusija ratovala protiv Osmanskog carstva, podržavajući ustaničke pokrete na Balkanu.
- Sporazumi i ustupci — Iako ustanak nije doveo do neposrednog oslobođenja Hercegovine, izazvao je značajne ustupke Osmanlijama. Ustavom iz 1876. Osmanlije su pokušale da uvedu reforme i daju veća prava hrišćanskim stanovnicima, ali je ta reforma došla prekasno i bila slabo sprovedena.
Berlinski kongres kao završna faza ustanka
- Konačni kraj ustanka označen je odlukama Berlinskog kongresa 1878. godine, kada su velike sile odlučile o budućem statusu Bosne i Hercegovine, čime je formalno okončan ustanak, iako je terenski otpor još delimično trajao.
- Prema odlukama kongresa, Bosna i Hercegovina je ostala pod nominalnom upravom Osmanskog carstva, ali je data Austro-Ugarskoj na upravljanje, čime je praktično završen osmanski suverenitet u regionu.
- Hercegovački ustanak je tako ostavio duboke posledice, ali je sam završetak ustanka bio više diplomatski i politički, nego vojni.
Posledice završetka ustanka
- Promena vlasti — Dolazak austrougarske uprave doneo je novi period upravljanja i pokušaja modernizacije, ali i izazvao nove tenzije.
- Nacionalno buđenje — Hercegovački ustanak podstakao je snažan talas nacionalnog i političkog buđenja među južnoslovenskim narodima u Osmanskom carstvu, što je kasnije dovelo do daljih borbi za oslobođenje i ujedinjenje.
- Nesmirene tenzije — Sukobi između različitih nacionalnih i verskih zajednica nastavili su se i u narednim decenijama, što je uticalo na nestabilnost regiona sve do Prvog svetskog rata.
Ukratko, Hercegovački ustanak nije okončan čistom vojnom pobedom ustanika, već je završen političkim pregovorima i međunarodnim intervencijama koje su promenile status regiona u korist velikih sila, dok su lokalni narodi nastavili da traže svoja prava i slobodu kroz nove faze borbe.
Ustanak u Gabeli
Prema nekim lokalnim i narodnim predanjima, ali i pojedinim beleškama austrijskih i italijanskih konzula, postoji tvrdnja da je ustanak u stvari počeo u Gabeli, odnosno da su prvi znaci pobune zabeleženi još u junu 1875. godine, nekoliko nedelja pre čuvene „Nevesinjske puške“. Ova verzija nije ušla u zvanične istorijske udžbenike, ali je veoma zanimljiva i zaslužuje pažnju.
Gabela – alternativna varnica ustanka
Gabela je pogranično mesto na reci Neretvi, u blizini današnje granice sa Hrvatskom, koje je u 19. veku bilo strateški važno kao trgovačko čvorište i tačka komunikacije s austrougarskom Dalmacijom.
Prema alternativnim izvorima:
- Već u maju i junu 1875., u Gabeli i okolnim selima došlo je do spontanih sukoba između seljaka i lokalne osmanske vlasti, posebno zbog nametnutih poreza i rekvizicija žita, vina i stoke.
- Nekoliko oružanih incidenata dogodilo se između naoružanih seoskih grupa i turskih patrola.
- U nekim austrijskim izveštajima pominje se da je „napadnut turski konvoj“ kod Gabele, a da su ustanici prešli u Dalmaciju kako bi izbegli odmazdu.
Takođe, italijanski konzul u Dubrovniku, u jednom izveštaju iz juna 1875., piše da je „nemir već počeo u južnoj Hercegovini, oko Gabele i Čapljine, gde su seljaci otkazali poslušnost i počeli sa skrivanjem poreznih nameta“.
Zašto se onda u istoriji uzima Nevesinje kao početak?
- Nevesinjska puška 9. jula 1875. ostavila je jasan, oružani i dobro dokumentovan trag, uključujući datum, lokaciju i posledice – ubistva osmanskih vojnika, organizovanu borbu i širenje ustanka.
- Ustanici kod Nevesinja su već imali dogovore s vođama, plan bekstva prema Crnoj Gori i jasnu političku poruku velikim silama.
- Ustanak kod Gabele, iako važan kao preteča i znak rastućeg nezadovoljstva, nije imao takav organizacioni stepen niti simbolički efekat koji je proizvela Nevesinjska puška.
Istoriografski pogled
Istoričari danas priznaju da su nemiri postojali širom Hercegovine pre jula 1875., ali da su tek događaji kod Krekova i Zimomore bili prelomni jer su pokrenuli širi rat. Ipak, lokalna sećanja, posebno u Donjoj Hercegovini, i dalje čuvaju uspomenu da je „prva puška zapucala kod Gabele“, pa neki istraživači taj događaj tumače kao “tihi početak” ustanka.
Evo detaljnije analize o priči da je ustanak počeo u Gabeli, prikazujući sve poznate izvore i hronološke ramove:
1. Zvanična hronologija: počinje 9. jula na Nevesinju
- Zvanični istorijski kanoni i većina studija označavaju Nevesinjsku pušku, 9. jula 1875, kao trenutak kada ustanak prelazi iz nezadovoljnih protesta u jasno oružanu i organizovanu pobunu. Tada se proglasila oslobađajuća borba, uspostavili kontakti sa Crnom Gorom i poslat je prvi apelu velikim silama. Zato je ovaj događaj ostao u učionicama i udžbenicima.
2. Lokalna sećanja iz Gabele – “tihi početak ustanka”
Izveštaji i spomenici
- Austrijski arhivi beleže pojavu “nemira kod Gabele” već u jun–julu 1875.. U jednom dopisu austrougarskog konzula u Mostaru se navodi da su seljaci “odbacili plaćanje poreza” i organizovali rudimentarne oružane sastanke, uključujući nerasprostranjen napad na turski karavan .
- Italijanski konzularni dokument iz Dubrovnika (jun 1875.) govori kako se “davanje žita i stoke za poreze uskraćuje, a postojali su i oružani sukobi u okolini Čapljine i Gabele” .
Usmena predanja
- Meštani iz Gabele tvrde da je “prva puška zapucala kod Gabele”, što je ventil lokalnog ponosa i otpora. Ovi navodi zabeleženi su u sačuvanim zapisima seoskih starešina i folkloru.
- Prema njima, incidenti (napadi na poreznike, prepreke karavanima) emitovali su “signal za širi ustanak”, ali bez koordinacije ili proglasa.
3. Uporedna hronologija
| Događaj | Datum | Karakter |
| Incidenti kod Gabele | Jun–jul 1875. | Protesti, izuzmu žita, lokalna oružana učešća |
| Nevesinjska puška | 9. jul 1875. | Prvi organizovani mitraljski sukob, praktičan početak ustanka |
| Širenje u Gacku, Bileći, Stolac itd. | Jul–avgust 1875. | Otvoreni rat pod logistikom iz Crne Gore i Srbije |
4. Evaluacija izvora
- Arhive velikih sila (Austro-Ugarske, Italije) potvrđuju da su događaji kod Gabele evidentno zabeleženi, ali nisu doveli do širenja ustanka.
- Istoriografi uglavnom smatraju da je “Gabela razlog da budemo svesni da početak nije bio spontana puška, već rastući nesklad”, ali da je i dalje Nevesinje zlatni okvir ustanka.
- Lokalni istoričari i savremene monografije Hercegovačkog ustanka sve češće moraju pomenuti Gabelu kao simbol ranog opiranja, a ne kao početni miting koji bi promenio ime ustanka.
✅ Zaključak i bilans različitih hronologija
- Gabela (jun 1875.) – predstavlja tihu, spontanu, lokalnu varnicu ustanka, bez strateškog značaja, ali kao pokazatelj rastućeg opiranja.
- Nevesinjska puška (9. jul 1875.) – prvi organizovani i simbolički značajan akt ustanika, koji je stekao regionalni i međunarodni domet.
Obe verzije su vredne razmatranja i dopunjuju sliku uzroka i dinamike otpora, ali Nevesinje ostaje centralna prelomna tačka
Heroji i zaboravljeni junaci
Hercegovački ustanak dao je čitavu plejadu heroja – narodnih vojvoda, sveštenika, hajduka i običnih seljaka. Njihova imena, poput Luke Vukalovića (koji je predvodio ranije bune), Petra Radovića i Ilije Gojkovića, i danas se pamte u narodnoj epici i istoriji.
Značajnu ulogu igrale su i žene, kao podrška borcima, ali i kao učesnice u otporu. Narodna predanja govore o majkama koje su skrivale ustanike, prenosile poruke, pa i oružje, rizikujući vlastiti život.
Bogdan Zimonjić (rođen oko 1813., preminuo 1909.)
Bio je jedan od najistaknutijih vođa i hajduka u hercegovačkom regionu tokom druge polovine 19. veka. Poznat je naročito po svojoj ulozi u Hercegovačkom ustanku 1875.–1878., kao i po višegodišnjoj borbi protiv Osmanskog carstva.
Zimonjići su poznata srpska hajdučka i vojnička porodica iz Hercegovine, poznata po borbi protiv osmanske vlasti i zaštiti pravoslavnog naroda. Bogdan je bio član ove porodice i nastavnik tradicije otpora kroz nekoliko generacija.
Bio je jedan od glavnih vođa ustanika u Hercegovini, posebno u južnim krajevima. Njegove borbe bile su orijentisane na oslobođenje srpskog i hrišćanskog stanovništva od osmanske vlasti. Poznat je po hrabrosti, upornosti i veštini u gerilskim sukobima sa osmanskim trupama. Kao vojvoda (vojni vođa) predvodio je ustanike u mnogim bitkama i ustanicima, naročito u oblasti oko Gacka i drugih hercegovačkih sela.
Nakon završetka ustanka, Bogdan Zimonjić nastavio je da bude simbol otpora i nacionalnog identiteta Srba u Hercegovini. Njegov primer i borba ostavili su dubok trag u narodnoj tradiciji i istoriji ovog kraja. Umro je 1909. godine, ostavivši za sobom nasleđe hrabrosti i borbe za slobodu.
Zimonjići su često isticali da su u svojoj borbi branili ne samo teritoriju, već i pravoslavnu veru i tradiciju. Bogdan Zimonjić se smatra jednim od poslednjih predstavnika tradicionalnog hajdučkog pokreta u Hercegovini.
Petar Popović Pecija (rođen oko 1826., umro 1875.)
Bio je istaknuti srpski hajduk, vođa ustanka i jedan od najpoznatijih boraca protiv osmanske vlasti u Bosni i Hercegovini u 19. veku. Rođen je u selu Ravni Do kod Ključa, u Bosni. Još kao mlad pokazivao je sklonost ka oružanoj borbi i otporu protiv Osmanlija. Dobio je nadimak Pecija, što je često bio običaj među hajducima da se identifikuju po osobinama ili poreklu.
Pecija je bio jedan od ključnih vođa Hercegovačkog ustanka i Pećkog ustanka (1858.–1862.). Poznat je po hrabrim gerilskim akcijama protiv osmanskih snaga, organizovanju ustanika i uspešnim borbama u nepristupačnim krajevima. Bio je vojvoda i vođa ustanika, istaknuti borac za pravdu i slobodu srpskog naroda u Bosni.
Najpoznatiji je po ustanku Pecije i Garaća 1858. godine, gde je predvodio oružani otpor protiv Osmanlija u severozapadnoj Bosni. Njegove borbe su bile simbol otpora, a on je postao legenda narodne tradicije i epske poezije. Bio je izuzetno snalažljiv i hrabar, što je učvrstilo njegov ugled među ustanike i narod.
Nakon dugotrajnih sukoba, Pecija je zarobljen 1875. godine tokom Hercegovačkog ustanka. Osmanlije su ga pogubile iste godine, čime je postao mučenik i simbol borbe protiv okupacije.
Pecija se smatra jednim od heroja srpskog naroda na tlu Bosne i Hercegovine. Njegova borba inspirisala je mnoge naredne generacije u borbi za oslobođenje i očuvanje nacionalnog identiteta. U narodnim pesmama i predanjima njegovo ime se čuva kao sinonim za hrabrost i borbu za slobodu.
Mićo Ljubibratić (1828.–1889.)
Bio je jedan od najznačajnijih srpskih vojvoda i revolucionara iz Hercegovine, poznat kao vođa ustanka protiv Osmanskog carstva u drugoj polovini 19. veka.
Rođen je u selu Gornji Malovan kod Trebinja, u Hercegovini. Prvobitno je bio pravoslavni sveštenik, ali se ubrzo posvetio borbi za oslobođenje srpskog naroda.
Mićo Ljubibratić je bio jedan od glavnih vođa Hercegovačkog ustanka 1875.–1878. Poznat je po organizovanju ustaničkih snaga i vođenju gerilskih borbi protiv osmanskih snaga. Imao je značajnu ulogu u širenju ustanka i povezivanju različitih ustanika i vođa.
Bio je veoma aktivan u mobilizaciji naroda i prikupljanju oružja za ustanak. Kao vojvoda, poznat je po hrabrosti i odlučnosti u bitkama. Radio je i na diplomatskoj podršci ustanku, pokušavajući da pridobije pažnju velikih evropskih sila.
Nakon završetka ustanka, Mićo Ljubibratić je nastavio da se bavi političkim i vojničkim aktivnostima za dobrobit srpskog naroda. Umro je 1889. godine, ostavivši dubok trag u istoriji borbe za slobodu na Balkanu.
Smatran je jednim od simbola hercegovačke borbe za slobodu i nacionalnog otpora. Njegov život i dela su zabeleženi u narodnoj tradiciji i istorijskim zapisima kao primer neustrašivog vođe i borca.
Stojan Kovačević (1821.–1910.)
Bio je istaknuti hercegovački vojvoda i narodski vođa poznat po svojoj ulozi u borbi protiv Osmanskog carstva u 19. veku, naročito tokom Hercegovačkog ustanka (1875.–1878). Rođen je u selu Kornica kod Bileće, u Hercegovini. Poticao je iz obične seljačke porodice, ali se istakao kao hrabar i odlučan borac protiv osmanske vlasti.
Stojan Kovačević je bio jedan od glavnih vođa hercegovačkih ustanika u borbi za oslobođenje. Poznat je po svom vojnom umeću, organizatorskim sposobnostima i ličnoj hrabrosti. Predvodio je ustanike u mnogim bitkama i sukobima, naročito u istočnoj Hercegovini.
Bio je poznat po svojoj upornosti i neustrašivosti u sukobima sa osmanskim trupama. Često je služio kao veza između različitih ustaničkih grupa i pomagao u koordinaciji borbi. Bio je jedan od najcenjenijih vojvoda tog perioda zbog svoje mudrosti i odlučnosti.
Nakon završetka ustanka, nastavio je da bude važna ličnost u zajednici i simbol otpora. Umro je 1910. godine, a njegovo ime ostalo je upamćeno kao deo narodne tradicije hercegovačkog naroda.
Stojan Kovačević je i danas poštovan kao heroj i simbol borbe za slobodu i pravdu. Njegova dela su često prikazivana u narodnoj poeziji, pričama i istorijskim dokumentima.
Petar Mrkonjić je pseudonim koji je koristio princ Petar Karađorđević, kasniji kralj Srbije i kralj Jugoslavije, tokom svog boravka u Bosni i Hercegovini i učestvovanja u ustancima protiv Osmanskog carstva krajem 19. veka. Pravo ime mu je bilo Petar Karađorđević (1858.–1921.). Bio je sin kneza Aleksandra Karađorđevića i brat kralja Aleksandra I. Iz porodice Karađorđević, dinastije koja je igrala ključnu ulogu u srpskoj istoriji.
Tokom Hercegovačkog ustanka 1875.–1878., mladi princ je odlučio da učestvuje u borbi protiv Osmanskog carstva. Pod pseudonimom Petar Mrkonjić, priključio se ustanku u Bosni i Hercegovini, vodeći gerilske akcije. Želeo je da na taj način stekne vojno iskustvo i pokaže svoju posvećenost srpskom narodu i borbi za slobodu.
Vođstvo i učešće u ustanku doprineli su njegovom vojnom i političkom iskustvu. Kasnije, kao kralj, imao je važnu ulogu u jačanju Srbije i stvaranju jugoslovenske države.
Pseudonim Petar Mrkonjić postao je simbol njegove hrabrosti i neposrednog uključivanja u narodne borbe. Njegova uloga u ustanku naglašava povezanost dinastije Karađorđević sa nacionalnim oslobođenjem.
Prodan Rupar (1815.–1877.)
Jedan od najistaknutijih vođa ustanka i svakako najpoznatiji predstavnik narodne borbe protiv Osmanlija u Hercegovini. Rođen je u selu Rupama kod Nevesinja, u uglednoj seoskoj porodici. Bio je seljak, ali i čovek izuzetnog autoriteta među narodom, poznat po hrabrosti i pravednosti.
Već ranije je bio na meti osmanskih vlasti zbog protivljenja zulumima lokalnih begova. Njegova kuća bila je mesto okupljanja, savetovanja i planiranja još pre izbijanja ustanka. Kada su odjeknuli prvi pucnji kod Zimomore, Rupar se istakao kao ključni vojni i politički organizator – vodio je čete, pregovarao sa Crnogorcima, a kasnije i sa stranim konzulima.
Bio je i jedan od potpisnika čuvenog Nevesinjskog pisma upućenog velikim silama, u kome su ustanici objasnili uzroke pobune i zatražili zaštitu.
Jovan Gutić
Vođa iz nevesinjskog kraja, poznat kao harambaša iz sela Zovodol. Bio je iskusan u hajdučiji i borbi u planinskim predelima, a njegova četa je među prvima započela borbene akcije tokom jula 1875. godine. Tačna godina rođenja nije poznata; prema narodnim predanjima i istorijskim beleškama, bio je srednjih godina u vreme ustanka, dakle rođen oko 1830.–1835. Godina smrti nije precizno zabeležena – verovatno posle 1880., pretpostavlja se da je preživeo ustanak i živeo još neko vreme u Crnoj Gori.
Gutić je imao reputaciju čoveka koji poznaje sve zbegove, staze i prirodne prolaze između Nevesinja, Glavatičeva i Konjica. Njegove taktičke sposobnosti omogućile su da se manje čete uspešno izvuku iz osmanskih obruča i da prenesu borbu na nove pravce.
Petar Radović
Još jedan hrabri narodni vođa iz hercegovačkih sela u okolini Gacka. Radović je predvodio ustaničke čete koje su najpre napale osmanske punktove u dolini Gatačke.
Bio je poznat kao oštar i nepokolebljiv borac, ali i pošten čovek. Njegova četa je u više navrata uspešno odbijala turske pokušaje da povrate oslobođena sela u blizini Kazanca i Fatnice. Pored borbi, učestvovao je i u organizaciji snabdevanja i bezbednosti izbeglica koje su stizale iz sela pogođenih borbama.
Rođenje i smrt: nema pouzdanih podataka. Prema nekim izvorima, bio je mladi vođa, možda rođen oko 1840–1845. Prema narodnoj pesmi iz Gacka, poginuo je u jednoj od borbi 1876. godine, ali to nije potvrđeno u zvaničnim zapisima.
Ilija Gojković
Potiče iz planinskog kraja oko granice s Crnom Gorom, sa prostora Drobnjaka. Iako formalno nije iz samog srca ustanka, Gojković je imao ključnu ulogu kao veza između ustanika i crnogorskih vlasti.
Organizovao je prelaske granice, doturanje oružja, slanje ranjenika i kontakt s ljudstvom iz Crne Gore koje je dolazilo da pomogne. Njegova sposobnost pregovaranja i poverenje koje je imao i među Crnogorcima i među Hercegovcima učinili su ga neizostavnim u pozadini ustanka.
Ovaj Gojković se često brka s istoimenim crnogorskim vojvodama, ali u kontekstu ustanka 1875. reč je verovatno o lokalnom vođi iz Drobnjaka, koji je mogao biti rođen oko 1820.–1830., a o njegovoj smrti nema zapisa. Moguće je da je stradao u kasnijim fazama ustanka ili se povukao iz javnosti.
Simon Zečević
Jedan od manje poznatih, ali izuzetno važnih vođa na terenu. Potiče iz nevesinjskog kraja, verovatno iz sela Lukavac.
Njegova četa je bila među prvima koje su napale osmanske straže i karavane koji su nosili prikupljene poreze prema Mostaru. Zečević je bio poznat po disciplini koju je držao među borcima – čak i u uslovima siromaštva i gladi, njegova jedinica nije pljačkala narod, čime je sticao veliki ugled.
Kasnije, tokom ustanka, Zečević je organizovao i pokretne zbegove – pokretne formacije koje su štitile izbeglice i ranjenike dok su prelazili u Crnu Goru.
O njemu ima veoma malo zapisa – najčešće se spominje samo u usmenoj tradiciji. Nema pouzdanih godina rođenja ni smrti, ali prema opisu savremenika, bio je u punoj snazi u vreme ustanka – verovatno rođen oko 1835.–1845., a o smrti nema traga.
Ove ličnosti nisu bile obrazovani vojni stratezi ni političari u klasičnom smislu, već ljudi iz naroda, duboko vezani za svoj kraj, običaje i veru. Njihova snaga nije bila u oružju, već u moralnom autoritetu koji su imali među seljacima, u poznavanju terena i nepokolebljivoj veri u pravednost borbe.
Evropske sile i Berlinski kongres
Zločini koje je osmanska vojska počinila nad ustanicima i civilnim stanovništvom izazvali su ogorčenje širom Evrope. Brojni putopisci, dopisnici i diplomate izveštavali su iz Hercegovine o spaljenim selima, masakrima i begu naroda u planine i izbegličke logore.
Hercegovački ustanak bio je jedan od ključnih događaja koji su uzdrmali političku stabilnost Osmanskog carstva u jugoistočnoj Evropi i izazvali međunarodnu pažnju velikih evropskih sila. Pored unutrašnjih sukoba i borbe za oslobođenje hrišćanskog stanovništva u Bosni i Hercegovini, ustanak je imao dalekosežne posledice po geopolitiku Balkana i odnose između velikih sila.
Velike sile – naročito Rusija, Austro-Ugarska i Britanija – počele su sve aktivnije da se uključuju u rešavanje „istočnog pitanja“. Rezultat tih napora bio je Berlinski kongres 1878. godine, koji je označio kraj ustanka, ali i veliki preokret: Austro-Ugarska je dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu, a Srbija i Crna Gora su dobile međunarodno priznanje i teritorijalno se proširile.
Reakcija evropskih sila na ustanak
U to vreme, velike sile poput Austro-Ugarske, Rusije, Velike Britanije, Francuske i Nemačke pažljivo su pratile razvoj situacije na Balkanu. Rusija je podržavala pravoslavne narode u Osmanskom carstvu i videla je ustanak kao priliku za širenje svog uticaja na Balkanu, dok je Austro-Ugarska, iako zabrinuta zbog mogućeg rasta srpskog i ruskog uticaja, bila zainteresovana za širenje svoje vlasti na ove teritorije. Velika Britanija i Francuska su bile oprezne da ne dozvole dalju destabilizaciju regiona, jer su želele da očuvaju ravnotežu snaga i svoje interese u Mediteranu.
Reakcija Porte: Isprva, uprava u Carigradu je, nedovoljno obaveštena o događajima sa terena, smatrala da je ustanak lokalnog karaktera i stoga pozvala sve ustanike da polože oružje uz garantovanu amnestiju svima koji se razoružaju. Ubrzo, nakon kompletiranja slike o događajima iz Hercegovine, Porta nastupa mnogo agresivnije i šalje naređenje Selim-paši i njegovim knezovima da počnu sa primenom sile protiv ustanika.
Reakcija Austro-Ugarske: Delovanje austro-ugarske uprave po pitanju Hercegovačkog ustanka, se može sumirati u dve glavne tačke; „U trenutku kad je, s jedne strane, javno vodila diplomatsku akciju sa savezničkim vladama ruskom i nemačkom, za umirenje ustanka u Bosni i Hercegovini, austrogarska vlada je sa druge strane, tajno pokušala da pripremi nasilni upad svojih trupa u Bosnu i Hercegovinu. Jedan od najviših austro-ugarskih činovnika, vojnih i civilnih, koji je, u isto vreme, bio i jedan od najboljih poznavalaca balkanskih prilika, uveren je bio u avgustu 1875., da monarhija (izuzev prepada u samom početku ustanka) ne može izvršiti okupaciju Bosne i Hercegovine bez prethodnog sporazuma s Crnom Gorom i Srbijom, da bi, u protivnom slučaju, izgubila simpatije, ne samo svih hrišćana na Balkanu, nego i onih južnoslovenskih naroda u svojim granicama, i da bi to moglo imati nedoglednih posledica po nju. A to je vrlo važno za razumevanje docnijih događaja.“ U skladu sa ovim mišljenjem je i poseta cara Franje Josifa Dalmaciji, aprila meseca 1875.g., dakle par meseci pred ustanak, o kojoj Vladimir Ćorović piše: „U vojnim krugovima dunavske monarhije odavno se tražilo zaleđe za Dalmaciju; od 1871. godine, od proglasa Nemačkog carstva, kada je postalo jasno da je Austrija konačno istisnuta iz Nemačke, bečka vlada je bila upućena samo na istok.“
Nemiri su se brzo proširili među hrišćanskim stanovništvom ostalih osmanskih provincija na Balkanu (posebno Aprilski ustanak u Bugarskoj), pokrećući ono što će postati poznato kao Velika istočna kriza. Zločini Osmanskog carstva u suzbijanju nemira u balkanskim provincijama na kraju su doveli do Rusko-turskog rata 1877.–78., koji se završio turskim porazom, i potpisivanja Sanstefanskog sporazuma u martu 1878. godine, nakon čega je u julu iste godine usledio Berlinski sporazum, kojim su ozbiljno smanjene osmanske teritorije i moć u Evropi.
Neslaganja među velikim silama o tome kako rešiti balkanski problem dovela su do sazivanja međunarodne konferencije koja je imala zadatak da reguliše teritorijalne i političke posledice sukoba.
Berlinski kongres (1878) — međunarodni odgovor
Berlinski kongres održan je od juna do jula 1878. godine, pod predsedavanjem nemačkog kancelara Ota fon Bismarcka, sa ciljem da se postigne kompromis između evropskih sila oko pitanja budućnosti teritorija na Balkanu koje je potresao Hercegovački ustanak i kasniji ratovi.
Na kongresu su donete sledeće ključne odluke koje su direktno povezane sa posledicama Hercegovačkog ustanka:
- Autonomija Bosne i Hercegovine — Iako je formalno ostala deo Osmanskog carstva, Bosna i Hercegovina dobija visok stepen unutrašnje autonomije, što je priznanje da Osmanlije nisu u stanju da kontrolišu ovaj deo svog carstva.
- Austro-Ugarska okupira Bosnu i Hercegovinu — Najvažnija odluka Berlina bilo je pravo Austro-Ugarske da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom, čime je ova velika sila proširila svoj teritorijalni i politički uticaj na Balkanu. Ovo je izazvalo nezadovoljstvo kod Srba i drugih lokalnih naroda, ali i kod Rusije, koja je očekivala jačanje svog položaja.
- Priznanje nezavisnosti Srbije, Crne Gore i Rumunije — Berlinski kongres je formalno priznao nezavisnost ovih balkanskih država, što je bio direktan rezultat ustanka i ratova koji su se potom nastavili.
- Revizija Sanstefanskog mira — Prethodni sporazum iz San Stefana (mart 1878.) kojim je Rusija dobijala velike teritorijalne dobitke na Balkanu, bio je preinačen da bi se sprečila dominacija Rusije u regionu.
Posledice Berlinskoga kongresa
Berlinski kongres nije doneo trajno rešenje balkanskih problema, već je samo odložio nove sukobe. Austro-Ugarska okupacija Bosne i Hercegovine donela je novu fazu u odnosima na Balkanu, dok je ostala napetost između velikih sila i lokalnih naroda.
Hercegovački ustanak, posredstvom Berlinskoga kongresa, pokazao je koliko je Balkan bio važan i nestabilan region u evropskoj politici kraja 19. veka, kao i da su nacionalni pokreti u Osmanskom carstvu bili ključni pokretači promena.
Reakcija lokalnog stanovništva
Odluke Berlinskoga kongresa izazvale su različite reakcije među narodima na Balkanu, naročito u Bosni i Hercegovini:
- Srpsko stanovništvo bilo je duboko nezadovoljno zbog austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine, jer su mnogi Srbi u tom regionu želeli da se ujedine sa Kraljevinom Srbijom. Smatrali su da je njihova borba protiv Osmanskog carstva bila upravo u cilju oslobođenja i ujedinjenja sa Srbijom. Austro-Ugarska vlast je na početku nailazila na otpor i neretko su organizovani ustanci i pobune protiv nove uprave.
- Bošnjačko muslimansko stanovništvo, koje je imalo dugogodišnje veze sa Osmanskim carstvom, bilo je podeljeno – neki su se plašili gubitka privilegija koje su imali pod Osmanlijama, dok su drugi prihvatili novu vlast kako bi sačuvali mir i stabilnost.
- Hrišćanske zajednice, pored Srba, uglavnom su očekivale poboljšanje položaja i sigurnost pod novom upravom, mada su i one bile skeptične zbog prisustva austrougarske vojske i birokratije.
Dalji razvoj događaja na Balkanu
- Otpor austrougarskoj vlasti u Bosni i Hercegovini trajao je decenijama. Iako je Austro-Ugarska uspela da uspostavi svoju upravu i infrastrukturu, njen položaj bio je nepopularan kod velikog dela lokalnog stanovništva, naročito Srba i nacionalnih pokreta koji su sanjali ujedinjenje sa Srbijom.
- Povećanje nacionalnih tenzija — Berlinski kongres nije rešio suštinske nacionalne i verske razlike na Balkanu, već ih je donekle učvrstio. Uslovi pod kojima su teritorije podeljene i upravljane stvorili su novi talas nacionalnih nezadovoljstava, što je doprinosilo daljim tenzijama koje su kulminirale krajem 19. i početkom 20. veka.
- Istočno pitanje i sukobi velikih sila nastavili su da budu jedna od centralnih tema evropske politike. Rusija je i dalje težila širenju svog uticaja na Balkanu, dok je Austro-Ugarska sve više tretirala region kao svoju sferu interesa. Velika Britanija i Nemačka su nastojale da balansiraju te ambicije kako bi sprečile širi rat.
- Povećanje uloge Srbije i Crne Gore — Sa priznanjem nezavisnosti i teritorijalnim proširenjem, ove zemlje su ojačale svoj položaj na Balkanu, što je dalje doprinelo rastu nacionalnih pokreta i pripremama za nove sukobe sa Osmanskim carstvom i Austro-Ugarskom.
- Put ka Prvom svetskom ratu — Napetosti koje je proizveo Berlinski kongres i situacija na Balkanu, naročito u Bosni i Hercegovini, stvorile su atmosferu u kojoj su ubistvo nadvojvode Franca Ferdinanda 1914. godine i izbijanje Prvog svetskog rata bili gotovo neizbežni.
U nasleđe: Više od pobune
Hercegovački ustanak nije samo epizoda iz XIX veka. On je temelj jedne šire borbe naroda protiv potlačenosti i simbol težnje ka samostalnosti i pravdi. Bio je to i signal kraja moći Osmanskog carstva na Balkanu, kao i znak da se granice moći menjaju pod pritiskom narodne volje.
Danas, 150 godina kasnije, ovaj ustanak ostaje snažna istorijska lekcija o tome kako nepravda, ma koliko trajala, na kraju izazove otpor. U senama hercegovačkih stena i planinskih sela, još se šapuću priče o junaštvu, o borbi za goli život i slobodu.
Hercegovački ustanak 1875.–1878. godine bio je mnogo više od lokalne bune. Bio je iskra u praskozorju slobode, ne samo za Hercegovinu, već i za čitav region. Iako je donio krv, patnju i gubitke, pokrenuo je nezaustavljive procese oslobađanja balkanskih naroda od vekovne imperijalne vlasti. U tom smislu, njegovo značenje i danas nadilazi puk historijski okvir – ono je duboko ukorenjeno u identitetima i kolektivnoj memoriji naroda ovog prostora.
Mr. D. Tovarišić
3. oko online - Neverovatno, ali istinito 