ZAVALA, HERCEGOVINA – Na jugu Bosne i Hercegovine, nedaleko od Trebinja i granice sa Crnom Gorom, u podnožju impozantne planine Ostrog, smešten je manastir Zavala – duhovno utočište, svedok burne istorije i spomenik duhovne istrajnosti srpskog naroda. Ovaj manastir, posvećen Vavedenju Presvete Bogorodice, jedan je od najstarijih hrišćanskih svetilišta u ovom kraju, neki kažu da ga je podigao car Konstantin, i čuva tišinu koja priča više od ijedne izgovorene reči.
Istorijski koreni uklesani u stenu
Prema usmenoj predaji i istorijskim spisima, manastir Zavala je osnovan još u ranom srednjem veku, iako se najčešće u stručnoj literaturi navodi da je nastao u 13. ili 14. veku. Njegovo postojanje je prvi put zabeleženo u pisanim izvorima tokom 16. veka, ali se zna da je to mesto i ranije imalo važnu duhovnu ulogu.
Manastir je sagrađen delimično u pećini, što mu daje osoben izgled i snažnu simboliku – kao da je sam Bog odredio da se duhovni mir nastani unutar kamena. Jedan deo crkve uklesan je direktno u stenu, što je retkost čak i među pravoslavnim manastirima. Ovaj spoj prirode i duhovnosti stvara gotovo mističnu atmosferu, u kojoj se čovek oseća malim pred večnosti.
Manastir Zavala spada među najstarije i najznačajnije duhovne centre istočne Hercegovine, a njegovi istorijski koreni sežu duboko u srednji vek, u vreme kada su prve monaške zajednice počele da se formiraju po krševitim i teško pristupačnim krajevima ovog regiona. Premda nema pouzdanih pisanih tragova o tačnoj godini osnivanja, pretpostavlja se da je manastir postojao već u 13. veku, u doba kada su Nemanjići širili pravoslavnu veru i osnivali crkve i manastire širom srpskih zemalja.
Prema najraširenijoj legendi, koju i danas prenose meštani i sveštenstvo, osnivač manastira bio je ni manje ni više nego car Konstantin Veliki, rimski vladar koji je 313. godine Milanskim ediktom proglasio hrišćanstvo ravnopravnom religijom u Rimskom carstvu. Po toj predaji, sam car Konstantin, ili neko iz njegovog okruženja, naredio je izgradnju crkve na ovom mestu, koje se tada već smatralo svetim. Smatra se da je ova svetinja u početku bila skromna hrišćanska bogomolja, podignuta kao znak zahvalnosti za božansku pomoć ili isceljenje. Prema ovoj legendi, Konstantin, po povratku iz poznate bitke kod Milvijskog mosta, gde je prešao na hrišćanstvo, odlučuje podići crkvu na „svetom i skrivenom mestu“ koje je trebalo da bude izuzetno za narod i crkvu. Neki izvori, iako nesigurni, navode da je car čak bio lično prisutan pri postavljanju temelja crkve, verovatno kroz svoje poverenike ili vladarske predstavnike.
Ovo predanje o caru Konstantinu, iako zasnovano više na narodnom pamćenju nego na čvrstim istorijskim dokazima, nije jedinstveno za Zavalu. Slična predaja o velikim vladarima osnivačima manastira česta je u pravoslavnoj tradiciji Balkana. Na primer, manastir Ostrog, jedan od najposećenijih na Balkanu, vezuje se za predanje da je car Konstantin lično bio umešan u njegovu izgradnju, dok je manastir Studenica u centralnoj Srbiji povezan sa idejom da su Nemanjići nasleđivali temelje postavljene još u vreme rimskih careva.
S obzirom na to da je car Konstantin bio ključna figura za usvajanje hrišćanstva u Rimskom carstvu, mnogi manastiri u Istočnoj Evropi, od Balkana do Rusije, utemeljeni su na sličnim predanjima. Ponekad su ova predanja deo kulturnog i religijskog identiteta određenih regiona, čime su se manastiri povezivali s veličanstvenim istorijskim ličnostima i događajima. U tom kontekstu, Zavala nije izuzetak, jer se kroz vekove povezuje sa velikim vizijama i delima carigradske vlasti, što joj daje poseban značaj u istorijskoj svesti lokalnih vernika.
Naravno, kao i kod mnogih drevnih svetilišta, teško je razdvojiti istorijske činjenice od duboko ukorenjenih narodnih verovanja. Ipak, ovakva predanja govore mnogo o značaju mesta kroz vekove i o tome koliko duboko je manastir Zavala usađen u svest naroda – toliko da se njegovo poreklo vezuje za jednog od najvažnijih vladara u hrišćanskoj istoriji.
Najstariji sačuvani zapisi koji pominju manastir potiču iz osmanskog perioda, tačnije iz 1514. godine, kada se Zavala spominje u turskim defterima kao “crkva u pećini”. To svedoči da je manastir bio aktivan već tada, a verovatno i mnogo ranije, i da je predstavljao važan centar duhovnog i kulturnog života u ovom delu Hercegovine. Tokom vekova, Zavala je bila mesto okupljanja monaha, učitelja, prepisivača i vernika – prava oaza mira i pismenosti usred često nestabilnog političkog okruženja.
Značajno je i to što je sama lokacija manastira pažljivo birana – smešten je delimično u pećinskom prostoru, što nije bila samo praktična odluka da se obezbedi zaklon i hladovina, već i duboko simboličan čin. Monasi su se povlačili u osamu, u tišinu kamena, kako bi se u asketskom životu posvetili molitvi i kontemplaciji. Pećinski deo crkve ukazuje na praksu ranohrišćanskih eremita (pustinjaka), koji su još u prvim vekovima hrišćanstva živeli u pećinama, sledeći primer egipatskih i palestinskih otaca crkve.
Zavala je bila i deo šire duhovne mreže pravoslavnih manastira u Hercegovini, zajedno sa Tvrdošem, Dužima, Petropavlom i ostalim svetinjama koje su činile stubove duhovnosti na ovom prostoru. Tokom perioda turske vlasti, Zavala je opstajala uprkos pritiscima, zahvaljujući upornosti monaha i podršci lokalnog pravoslavnog stanovništva, koje je manastir doživljavalo kao svetinju, ali i kao čuvara identiteta i nade.
Zanimljivo je pomenuti da su se u manastiru, pored molitve i bogosluženja, čuvale i dragocenosti – rukopisne knjige, ikone, i predmeti od crkvene vrednosti. Mnogi od tih predmeta su tokom vekova nestali usled ratova, pljački ili su završili u muzejskim kolekcijama širom Balkana. Ipak, duh zavalske svetinje nikada nije prestao da živi među narodom.
Danas, zahvaljujući istraživanjima istoričara i arheologa, kao i usmenom predanju koje se pažljivo čuva kroz generacije, sve više se otkrivaju detalji o vremenu kada je manastir Zavala bio jedan od ključnih centara pravoslavne duhovnosti na jugu današnje Bosne i Hercegovine. Njegovi kameni zidovi, delom uklesani u živoj steni, ostaju nemi, ali snažni svedoci jednog vremena kada su vera i istrajnost bile jedina zaštita od tame koja je često dolazila sa Istoka i Zapada.
Sveti Vasilije Ostroški – začetnik podvižništva
Zavala nije značajna samo zbog svoje arhitekture ili geografske pozicije, već i zato što je ovde, prema predanju, monaški život započeo Sveti Vasilije Ostroški, jedan od najpoštovanijih svetitelja u pravoslavlju. Rođen kao Stojan Jovanović u obližnjem selu Mrkonjići, mlad je došao u manastir Zavala, gde je započeo svoj duhovni život, koji će ga kasnije odvesti do manastira Ostrog u Crnoj Gori, gde će postati čudotvorac i svetitelj.
Upravo zbog toga, manastir Zavala je mesto hodočašća za mnoge vernike, koji u tišini njegovih zidina traže duhovni mir, isceljenje i utehu.
Arhitektura: Jedinstven spoj prirode i čovekove ruke
Crkva u okviru manastira posvećena je Vavedenju Presvete Bogorodice. Osnovna arhitektonska struktura je jednobrodna, sa polukružnom apsidom, dok je veći deo crkve zapravo pećinski prostor. Unutrašnjost je skromna, ali bogata duhom – freske koje se nalaze unutar crkve potiču iz različitih epoha, a neke od njih se pripisuju majstorima koji su radili i u manastiru Hilandaru.
Freske su oštećene tokom vremena, ali i danas odišu nekom arhaičnom lepotom. Među najpoznatijim ikonama koje se čuvaju u manastiru nalazi se ikona Bogorodice, za koju se veruje da poseduje isceljujuću moć.
Manastir kroz vekove: od rušenja do obnove
Kao i mnogi drugi pravoslavni hramovi u Hercegovini, manastir Zavala je tokom svoje istorije pretrpeo brojna razaranja. Tokom Osmanskog perioda, manastir je više puta pljačkan i zatvaran. U Drugom svetskom ratu, takođe je pretrpeo oštećenja, a najteže stradanje desilo se tokom rata 1992–1995, kada je deo konaka porušen.
Nakon rata, zahvaljujući entuzijazmu vernika, podršci Srpske pravoslavne crkve i pomoći iz dijaspore, manastir je obnovljen. Danas je u funkciji, sa jednim ili dva monaha koji brinu o svetinji, dočekuju posetioce i služe liturgije.
Duhovno utočište i turistički dragulj
U poslednjih nekoliko godina, manastir Zavala postaje sve posećeniji i kao turistička destinacija. Njegova tišina, spoj prirode i duhovnosti, kao i blizina poznate pećine Vjetrenica – jedne od najvećih pećina u regionu – privlače posetioce iz celog sveta.
Put do manastira vodi kroz slikovita hercegovačka sela, vinograde i kamenita brda, koja odišu autentičnošću i netaknutom lepotom. U neposrednoj blizini manastira nalazi se i selo Zavala, koje čuva duh tradicionalnog hercegovačkog načina života.
Za mnoge posetioce, ovaj manastir predstavlja duhovni predah – mesto gde vreme usporava, a duša se tiho podseća na prave vrednosti.
Svetionik tišine u burnom svetu
Manastir Zavala nije samo spomenik prošlosti – on je svedok duhovnog kontinuiteta naroda koji, uprkos vekovnim izazovima, nije izgubio veru. To je mesto koje ne privlači zbog raskoši ili monumentalnosti, već zbog nečeg mnogo dubljeg – unutrašnjeg mira, predanja i večne tišine, koja se, paradoksalno, najglasnije čuje upravo ovde, u podnožju hercegovačkih stena.
Mr. D. Tovarišić
3. oko online - Neverovatno, ali istinito 