U istoriji bivše Jugoslavije malo koji datum je bio tako svečano slavljen, a istovremeno tako istorijski nejasan kao – rođendan Josipa Broza Tita. Kažu da postoji više od 15 datuma kad je mogao da bude rođen, a mi analiziramo neke od njih:
Svake godine 25. maja, milioni mladih širom zemlje marširali su u Štafeti mladosti, noseći simboličku palicu “najvećem sinu naših naroda i narodnosti”. Ipak, sve više istoričara, istraživača i arhivista poslednjih decenija postavlja isto pitanje: kada je zapravo rođen Josip Broz Tito?
Zvanično: 7. maj 1892.
Prema najčešće prihvaćenim istorijskim izvorima, Josip Broz rođen je 7. maja 1892. godine u Kumrovcu, malom selu u Hrvatskom Zagorju, tada delu Austro-Ugarske Monarhije. Njegovi roditelji, Franjo i Marija Broz, bili su seljaci – otac domaćin, majka Slovenka iz obližnjeg Podsrede.
Upis u matične knjige župe Sveti Rok potvrđuje ovaj datum. Ipak, to ne mora značiti da je dete tog dana rođeno – moguće je da je tog dana kršteno, što je uobičajena praksa bila u tadašnjim seoskim sredinama. Krštenje se obično obavljalo dan–dva nakon rođenja, ali ponekad i kasnije.
A onda – 25. maj
Iako se 7. maj vodi kao zvanični datum rođenja, već tokom Drugog svetskog rata i pogotovo u posleratnim godinama, 25. maj postaje centralni datum u vezi sa Titovim imenom. On je proglašen Danom mladosti, a iz godine u godinu postajao je gotovo mitski praznik – spoj kultnog i državnog.
Legenda kaže da je Tito 25. maja 1944. godine preživeo atentat nemačkih padobranaca u operaciji “Konjićev skok” u Drvaru. Iako ta operacija jeste bila stvarna i jeste se dogodila krajem maja 1944., precizni datumi i dalje su predmet debata.
Upravo iz toga se, čini se, rodila ideja da se 25. maj ne slavi kao rođendan po biologiji, već kao rođenje mita – dan kada je Tito „ponovo rođen“ kao neuništivi vođa.
Tvrdnje da je britanska tajna služba, konkretno Special Operations Executive (SOE), imala ključnu ulogu u organizaciji Titove evakuacije iz Drvara, deo su ozbiljnih istoriografskih analiza, ali i izvora koji naginju teorijama zavere. Naime, u Drvaru se u vreme nemačkog desanta nalazila britanska vojna misija pod vođstvom majora Williama Deakina, kasnije zamenjena Fitzroyem Macleanom, izaslanikom Winstona Churchilla. Deakin je bio lično blizak Churchillov saradnik i istoričar sa Oxforda, a njegova misija imala je zadatak da:
- proceni stvarnu snagu partizanskog pokreta,
- uspostavi direktnu vezu sa Titom,
- pomogne u koordinaciji savezničke pomoći (oružje, oprema, avijacija),
- eventualno pripremi evakuaciju u slučaju nemačkog napada.
SOE (Special Operations Executive) bila je britanska tajna služba specijalizovana za sabotaže, diverzije i podršku pokretima otpora u okupiranim zemljama. U okviru Balkanske sekcije, SOE je imala direktan kontakt sa partizanima. Kada je počela Operacija “Konjićev skok”, britanski oficiri su odmah poslali radio-poruku Londonu i savezničkoj komandi u Bariju, tražeći hitnu evakuaciju. Plan evakuacije je bio unapred pripremljen, što znači da su Britanci imali protokol za spašavanje Tita i ključnih ljudi iz rukovodstva.
Fitzroy Maclean u svojim memoarima “Eastern Approaches” opisuje dramatične trenutke i napor da se Tito evakuiše. Nigde ne navodi da je sve bilo unapred režirano, ali jasno daje do znanja da je britanska služba igrala ključnu logističku i savetodavnu ulogu.
Titove vlastite izjave: zbunjujuće
U dokumentima iz prvog svetskog rata, kada je Tito kao austrougarski vojnik dospeo u rusko zarobljeništvo, pojavljuju se različiti datumi. Ponegde se pominje 5. maj, negde 25. maj, a negde čak i 7. jun. Sam Broz je, sudeći po arhivama iz Moskve i kasnijim autobiografskim beleškama, navodio različite datume – što dodatno podgreva sumnje i spekulacije.
Kada se zaviri u dokumente iz različitih perioda Titovog života, postaje očigledno da ni on sam nije uvek bio dosledan u vezi sa datumom svog rođenja. Ta konfuzija počinje još u vojnoj evidenciji Austro-Ugarske tokom Prvog svetskog rata. U dokumentima iz tog perioda nalaze se različiti datumi: negde piše 5. maj, negde 7. maj, a ponegde čak i 25. maj. Zabeležena su i svedočenja da je u ruskom zarobljeništvu 1915. godine dao podatke koji se ne poklapaju sa onima iz matične knjige, da je rođen 7. juna.
Taj poslednji datum — 7. jun — pojavljuje se, između ostalog, u nekim biografskim dosijeima iz ruskog zarobljeništva, kada je Broz bio zatvorenik u logorima u Sibiru nakon pada u ruske ruke 1915. godine. Takođe, zabeležen je i u internim dokumentima Kominterne, gde je Tito tokom 1930.-ih koristio niz identiteta, uključujući i različite datume rođenja kako bi prikrio svoj stvarni identitet tokom ilegalnog rada.
Tito je tokom života često davao podatke o svom rođenju u skladu sa potrebama trenutka. Kada je, recimo, ispunjavao dokumente u Sovjetskom Savezu tokom 1930.-ih kao predstavnik Kominterne, koristio je razne pseudonime i datume. Pojedini biografi, poput Phyllisa Autyja i Vladimira Dedijera, navode da je Tito često menjao detalje iz svoje prošlosti – ne nužno da bi lagao, već da bi izbegao identifikaciju u represivnim i turbulentnim uslovima ilegalnog političkog rada.
Zanimljiv je i detalj iz posleratnog perioda. Kada je već bio predsednik Jugoslavije, Tito je prilikom zvaničnih poseta ili davanja biografskih podataka državnim arhivama znao da koristi 25. maj kao datum rođenja, iako se taj datum nikada nije zvanično pojavio u njegovim ranim ličnim dokumentima. Ta praksa je postepeno učvrstila narativ da je upravo tog dana rođen, što je dodatno podržano svečanostima Dana mladosti, koji su svakog 25. maja prenošeni na televiziji, u novinama i u udžbenicima.
Neki istoričari pretpostavljaju da je Tito jednostavno prihvatio datum koji mu je „namenjen“ u okviru državnog rituala. Bio je svestan simboličke težine Dana mladosti i verovatno mu nije smetalo da se njegovo lično poreklo polako stapalo s mitologijom revolucije. U jednom intervjuu iz kasnih 1970.-ih, kada ga je strani novinar upitao za tačan datum rođenja, Tito je navodno rekao: „Šta vam znači tačan datum? Rođen sam mnogo puta u životu. Imam više rođendana od većine ljudi. Ja sam ih birao po potrebi.“ Iako zvuči kao legenda, ova izjava — bilo da je autentična ili ne — odražava duh epohe i složeni odnos koji je Tito imao prema sopstvenoj biografiji.
Upravo ta fluidnost identiteta – i simbolička i biografska – učinila je Tita fascinantnom istorijskom figurom, ali je istovremeno otvorila vrata spekulacijama, pa i teorijama zavere. No, iz perspektive istoriografije, najverovatniji scenario je da je Tito jednostavno bio dete svog vremena – seljačkog porekla, skromnog obrazovanja, koje je kroz politički rad prošlo kroz mnoge zemlje, dokumente i režime. A sa tim dolazi i izvesna doza administrativnog haosa, nesvesnih grešaka, pa i mitoloških nadogradnji.
Mnogi istoričari smatraju da u tim momentima nije postojao namerni pokušaj obmane, već su te razlike bile rezultat nepismenosti, slabog pamćenja datuma i administrativnih grešaka u vojnim i izbegličkim evidencijama. Na kraju, ta nejasnoća datuma rođenja govori više o čoveku koji je izrastao iz jednog haotičnog vremena i prostora. U svetu bez stabilnih dokumenata, bez ličnih karti i pouzdane evidencije, identitet je bio stvar okolnosti. A Tito, kao vrstan politički pragmatičar, to je znao da iskoristi.
Teorije zavere: Da li je Tito bio Tito?
Već decenijama u javnom prostoru kruže teorije da Tito možda nije bio pravi Josip Broz, već zamena – ruski agent, poljski Jevrejin, nemački komunista… Takve teorije često se pozivaju na „nedoslednosti“ u njegovim biografskim podacima, pa čak i na fizičke osobine: akcenat, levorukost, navodnu nesposobnost da govori kajkavski dijalekt rodnog kraja.
Jedna od najpoznatijih tvrdnji dolazi iz memoara Đure Đakovića mlađeg, koji je tvrdio da su mnogi stariji komunisti iz predratnog perioda smatrali da Broz koji se pojavio iz Moskve 1937. “nije bio isti čovek”. Ipak, nijedna od ovih tvrdnji nije nikada potvrđena konkretnim dokazima, a većina ozbiljnih istoričara ih tretira kao spekulacije i mitove.
O jednoj od zavera možete pročitati u našem linku:
Epilog: Rođenje jednog mita
U jednom trenutku, datum više nije bio bitan. Ono što je nekada bio akt rođenja deteta u zagorskom selu postalo je politički ritual, državni spektakl i manifestacija jedne epohe. Štafeta mladosti nije nosila samo poruku čestitki, već i poruku vernosti, ideala bratstva i jedinstva, kolektivne vere u lik i delo Tita.
I možda baš zato pitanje “kada je Tito zaista rođen” nikada nije imalo jednostavan odgovor. Jer Tito nije bio samo čovek – on je bio simbol. A simboli se ne rađaju – oni nastaju.
Mr. D. Tovarišić
3. oko online - Neverovatno, ali istinito 