U dubinama Jadranskog mora, između razvedenih obala ostrva Korčule i okolnih otočića, kriju se tragovi drevnih podmorskih građevina, čija se starost procenjuje na 5.500 do 7.200 godina, koje bi mogle zauvek promeniti naše razumevanje istorije naseljavanja Jadrana. Ovo nije tek lokalna arheološka zanimljivost – radi se o kompleksnim strukturama koje naučnici nazivaju “podmorskim megalitima”, a koje već godinama podstiču spekulacije o izgubljenim civilizacijama, potopljenim naseljima i inženjerskim veštinama pradavnih naroda.

Prvi tragovi – kada je sve počelo?

Priča o podmorskim građevinama kod Korčule započela je još 1998. godine, kada su lokalni ronioci u blizini uvale Vela Luka uočili pravilno postavljene kamene blokove koji nisu nalikovali prirodnim formacijama. Usledilo je više amaterskih i kasnije profesionalnih ekspedicija, a prava naučna pažnja usmerena je tek 2014. godine, kada su istraživači s Instituta za oceanografiju i ribarstvo iz Splita, u saradnji s međunarodnim timom arheologa, proveli prvo sistematsko mapiranje lokacije pomoću sonarnih i lidar sistema.

Ono što su otkrili, iznenadilo je i najiskusnije među njima: u dubini od oko 5 do 12 metara, prostiru se masivni kameni blokovi složeni u geometrijski pravilnim oblicima, uključujući što izgledaju kao zidovi, temelji građevina, pa čak i ostaci nekakvih prolaza ili puteva. Analiza sedimenta pokazala je da su ove strukture stare najmanje 7.000 godina, što ih čini starijima od poznatih megalitskih građevina poput Stonehengea.

Iako danas podmorske građevine kod Korčule izazivaju sve više interesa naučnika, ronilaca i javnosti, njihovo otkriće bilo je, poput mnogih velikih otkrića, u početku čista slučajnost. U kasnim 1990.-ima, tačnije 1998. godine, dvojica lokalnih ronilaca, Petar Radić i Marko Vučetić iz Vele Luke, tokom rekreativnog ronjenja u blizini ostrvčića Proizd uočili su neobično pravilne formacije podvodnih kamenih blokova. Ono što je odmah privuklo njihovu pažnju bila je geometrijska pravilnost tih formacija – nizovi kamenja poredani gotovo savršeno pravolinijski, pod uglovima koji nisu uobičajeni za prirodne podmorske stene.

Isprva su mislili da je reč o ostacima potonulog broda, no ubrzo su shvatili da nema nikakvih tragova brodske konstrukcije, metala, keramike ni drva. Umesto toga, pred njima su bile goleme kamene ploče, neke teške i po nekoliko tona, smeštene u nizu, gotovo poput temelja neke prastare građevine. Fotografije koje su snimili tada nisu izazvale veće zanimanje, ponajviše zbog nedostatka formalne podrške naučne zajednice, ali i zbog ograničenih tehničkih mogućnosti za istraživanje.

Pravi zamah dolazi tek sredinom 2000.-ih kada arheološka zajednica počinje sve više obraćati pažnju na slična otkrića duž Jadranske obale, posebno nakon što su otkriveni slični podvodni nalazi kod ostrva Pag i kod uvale Soline na Krku. Tek tada lokalitet kod Korčule ulazi u fokus ozbiljnih naučnih istraživanja.

Prva naučna izviđanja organizovana su 2011. godine, kada tim s Prirodoslovno-matematičkog fakulteta u Zagrebu, u saradnji s Institutom za oceanografiju i ribarstvo iz Splita, pokreće preliminarno sonarno mapiranje terena. Rezultati su bili fascinantni – sonar je otkrio niz pravilnih linija koje podsećaju na zidove i ograđene prostore, a dalje ispitivanje tla pomoću podvodne bušilice otkrilo je slojeve sedimenata koji su prekrivali ove strukture hiljadama godina.

Godine 2014. usledila je prva velika međunarodna ekspedicija u kojoj su sudelovali i stručnjaci iz Italije, Francuske i Nemačke, uključujući i poznatog podvodnog arheologa dr. Lorenza Bettinija, koji je prethodno radio na sličnim nalazištima u Tirenskom moru. Tada je napravljena prva visoko precizna batimetrijska karta lokaliteta, a uz pomoć ROV (daljinski upravljanih podvodnih vozila) snimljene su prvi snimci visoke rezolucije koje su prikazale iznenađujući nivo očuvanosti struktura.

Analiza uzoraka uzetih s kamenih ploča pomoću metode luminescentne datacije (OSL) pokazala je da su strukture stare između 6.500 i 7.200 godina, što ih smešta duboko u neolitik – razdoblje kada se na ovim prostorima tek počinju formirati stalna naselja i poljoprivredne zajednice.

Ova vremenska crta bila je presudna za razumevanje konteksta: u to doba, današnja jadranska obala izgledala je posve drugačije. Nivo mora bio je znatno niži, a mnoge današnje obale bile su zapravo unutrašnjost. Otkrivene podmorske strukture verojatno su tada bile delovi obalskih naselja, obrednih prostora, ili čak ranih luka ili skladišta, koji su s vremenom, usled postglacijalnog podizanja nivoa mora, potpuno potopljeni i zaboravljeni.

Ono što ovaj lokalitet čini posebnim nije samo njegova starost, već i relativno visok nivo očuvanosti – za razliku od mnogih drugih podmorskih lokaliteta koji su pretrpeli eroziju ili devastaciju, strukture kod Korčule deluju kao da su tek nedavno prekrivene. Neki istraživači smatraju da je to posledica specifične morske struje i konfiguracije dna u tom delu akvatorijuma, koja je omogućila očuvanje sitnih detalja poput ureza u kamenu ili pravilnog slaganja blokova.

Od tada do danas, lokalitet se postepeno istražuje svake godine, u sve sofisticiranijim uslovima, s ciljem da se odgonetne pitanje koje još uvek lebdi nad celim projektom: ko su bili ljudi koji su podigli ove strukture – i zašto su ih gradili na mestu koje je tada bilo kopno, a danas je skriveno ispod talasa?

Atlantida Jadrana?

Prirodno, takvo otkriće izazvalo je lavinu teorija, od naučno utemeljenih hipoteza do onih gotovo mitoloških. Neki entuzijasti ih nazivaju “jadranskom Atlantidom”, dok drugi veruju da se radi o ostacima pradavne civilizacije koja je živela na obali pre nego što je nivo mora porastao nakon poslednjeg ledenog doba. Oko 5.500 godina pre Hrista, nivo mora bio je niži za 4 do 8 metara, što bi značilo da su mnoge današnje podmorske lokacije tada bile kopno – idealno za naseljavanje.

Čim je postalo jasno da su strukture pod morem kod Korčule stare hičjadama godina i da su najverojatnije rezultat ljudske aktivnosti, javnost i mediji nisu mogli odoleti usporedbama s legendarnom Atlantidom. “Jadranska Atlantida” – tako su počeli nazivati lokalitet novinari, amateri-entuzijasti, pa i neki naučnici. Iako je taj nadimak možda više poetski nego tačan, u njemu se ipak skriva dublje pitanje: šta zapravo znamo o tim davnim zajednicama koje su živele na obalama Jadrana, id a li je moguće da su neke od njih zauvek nestale pod morem, ostavivši za sobom gotovo zaboravljene tragove?

Mit o Atlantidi, koji potiče iz dijaloga Platona, govori o naprednoj civilizaciji koja je nestala u jednom danu i noći „katastrofalnog potopa“. Iako većina istoričara i arheologa danas taj mit smatra alegorijom, njegova privlačnost nikada nije oslabila – posebno kad se stvarna geološka i arheološka otkrića počnu uklapati u narativ o izgubljenim svetovima.

U slučaju Korčule, nema govora o iznenadnoj katastrofi ili potresu koji bi uništio grad – sve ukazuje na postepen, dugotrajan proces porasta nivoa mora koji se odvijao tokom nekoliko hiljada godina nakon završetka poslednjeg ledenog doba, približno između 10.000 i 4.000 godina pre nove ere. No, to ne znači da priča nije jednako fascinantna. Upravo taj tihi, spori potop – gotovo neprimetan na ljudskoj vremenskoj skali – mogao je naterati cele zajednice da napuste svoja naselja i sele se u unutrašnjost, ostavljajući za sobom obalsku infrastrukturu koja je s vremenom prekrivena morem.

Neki istraživači danas iznose hipoteze da je celi istočnojadranski prostor, uključujući delove današnje Dalmacije, Crne Gore i Albanije, bio domaćin složenim i trajnim neolitskim zajednicama koje su gradile naselja uz tadašnje obale – koje su danas pod morem. Ako se ova hipoteza potvrdi, podmorske građevine kod Korčule ne bi bile izuzetak, nego tek jedan u nizu tragova tog potopljenog sveta.

Zanimljivo je i to da su neke od otkrivenih struktura kod Korčule orijentisane prema specifičnim tačkama na horizontu – primere prema položaju sunca tokom letnjog i zimskog solsticija – što je već zabeleženo i kod drugih pretpovesnih građevina širom Evrope. Ovakva orijentacija sugeriše da njihovi graditelji nisu bili samo praktični ljudi koji su gradili skloništa ili skladišta, već i da su posedovali određena znanja o astronomiji i ciklusima prirode.

To dodatno jača teorije da se ne radi o jednostavnim ribarskim naseljima, već o zajednicama s duhovnim i kulturnim životom, možda čak i s proto-urbanim karakteristikama. Iako još nije pronađen nikakav pisani trag, artefakt s uklesanim simbolima ili jasna ceremonijalna građevina, mogućnost da je ispod talasa Jadrana ostala zakopana čitava nepoznata istorija, više nije predmet spekulacije, već konkretan naučni izazov.

Podvodna cesta stara 7000 godina u podmorju kod Korčule

Naravno, ne dele svi entuzijazam oko naziva „Jadranska Atlantida“. Mnogi arheolozi smatraju da poređenje s mitološkom civilizacijom odvlači pažnju od stvarnih, materijalnih dokaza i može štetiti naučnoj verodostojnosti istraživanja. Profesorka Ivana Lukić, voditeljka istraživanja, ističe:

“Zamislite kako bi reagirala znanstvena zajednica da otkriće prapovijesne grobnice ili naselja automatski nazovemo ‘egipatskim piramidama Jadrana’. Privlačno je, da, ali povijest Jadrana ima svoje vlastite, jedinstvene obrasce razvoja i ne trebamo je romantizirati pod tuđim metaforama. Ono što ovdje nalazimo fascinantno je i bez senzacionalizma.”

Ipak, poređenja su neizbežna. Za mnoge posetioce i znatiželjnike, ideja da su pod Jadranom možda skriveni tragovi izgubljenog sveta jednako je uzbudljiva kao i sama nauka. A možda je upravo ta mešavina mita i činjenica ono što ovaj lokalitet čini toliko privlačnim – spaja naše najdublje kulturne fantazije s konkretnim rezultatima istraživanja.

Bez obzira na to hoće li se otkriti dokazi o civilizaciji koja je stvarno postojala u obliku koji bismo mogli nazvati „atlantidskim“, jedno je sigurno: more oko Korčule krije priče koje nadilaze i maštu i nauku, i koje tek trebamo naučiti čitati.

Prof. dr. Ivana Lukić, podvodna arheološkinja i članica istraživačkog tima, naglašava potrebu za oprezom:

“Mnogi žele brze zaključke i senzacionalne naslove, ali znanost traži dokaze. Da, ove strukture djeluju kao da su ljudskog porijekla – zbog svoje simetrije, orijentacije prema solsticijima i karakteristika materijala. No, još uvijek je prerano govoriti o ‘civilizaciji’. Možda se radi o obrednim mjestima, možda o skladištima, a možda o sasvim nepoznatoj vrsti struktura.”

Pod morem – ali ne i zaboravljene

Jedan od najvećih izazova u istraživanju ovih građevina je upravo njihova lokacija. Rad pod vodom zahteva skupu opremu, stručnjake za ronjenje i ograničeno je vremenskim uslovima. Unatoč tome, poslednjih godina napravljeni su značajni koraci – 2022. godine uspostavljen je prvi podmorski arheološki park u Hrvatskoj upravo kod Korčule, gde ronioci mogu, uz stručno vodstvo, razgledati deo lokaliteta.

Projekat je prepoznat i od strane UNESCO-a, koji je uvrstio lokaciju na privremenu listu zaštićene svetske baštine. Time se otvaraju vrata dodatnom finansiranju, ali i obavezama za očuvanje i odgovorno istraživanje.

Lokalna zajednica – između ponosa i opreza

Stanovnici Korčule na ove podmorske građevine gledaju s ponosom, ali i s dozom zabrinutosti. Neki smatraju da bi povećani broj turista mogao narušiti delikatni ekosistem, dok drugi u tome vide priliku za održivi razvoj turizma.

Toni Fabris, vodič i vlasnik ronilačkog centra, kaže:

“Mi Korčulani znamo da more čuva svoje tajne, ali kad nam ih pokaže, dužni smo ih zaštititi. Ne želimo masovni turizam koji će uništiti ono što nas čini posebnima.”

Šta nas čeka u budućnosti?

Naučnici najavljuju novu ekspediciju za jesen 2025., u sklopu koje će se pokušati izvući uzorci organskog materijala iz sedimenta u blizini struktura, što bi moglo pomoći preciznijem datiranju. Također, u planu je izrada 3D modela lokaliteta dostupnog javnosti putem interneta, kako bi se omogućila “virtualna šetnja” kroz ove fascinantne podmorske građevine.

Bez obzira na to hoće li se potvrditi da se radi o ostacima izgubljene civilizacije, podmorske građevine kod Korčule već su sada jedno od najznačajnijih otkrića hrvatske podvodne arheologije. More i dalje šapuće svoje priče onima koji žele slušati, a nauka je tek počela dešifrovati njegov drevni jezik.

Mr. D. Tovarišić