Opisivali su je kao „ruglo Beograda“, kao „živi čir na licu prestonice“, „čatrlje (kolibice) koje je pakao sručio iz oblaka“, ali su je sagledavali i na pomalo romantičan način: beleženo je da su se tamo ljudi, uprkos bedi i nemaštini, „na drugačiji način radovali i tugovali“. Znate li kako je nastalo i nestalo naselje opisano u seriji “Senke nad Balkanom” u koje nisu smeli ući ni organi reda i mira?

Jatagan mala je jedno od najpoznatijih i najkontroverznijih naselja u istoriji Beograda. Iako je nestala pre više od šest decenija, njeno ime i dalje izaziva snažne emocije i podseća na mračnu stranu urbanog života u međuratnom periodu. Nastala gotovo preko noći, Jatagan mala je postala simbol siromaštva, borbe za opstanak i društvene isključenosti.

Nastanak i razvoj

Jatagan mala je nastala 1919. godine, kada su se na prostoru između današnje Mostarske petlje i Autokomande, na padini između današnje Mostarske petlje, Bulevara Franše d’Eperea i današnjeg Bulevara oslobođenja, ispod Opšte državne bolnice (današnji Klinički centar), doselili ljudi iz različitih delova bivše Kraljevine SHS i kasnije Kraljevine Jugoslavije, uglavnom iz stare Srbije i severa Crne Gore. Tražili su bolji život, ali su našli samo bedu i neizvesnost. Naselje je brzo raslo, a prema popisu iz 1924. godine, u Jatagan mali je bilo 490 kuća u kojima je živelo oko 2.000 ljudi. Stanovnici su se bavili različitim zanatima, trgovinom i muzikom, a bilo je i nekoliko radnji, poput piljarnica, obućarskih i fotografskih radnji.

Ime naselja sastavljeno je od dve turske reči: jatagan (tur. yâtâghân) – vrsta dugog, krivog noža i mahala ili kraće mala (tur. mahalle) – deo grada, četvrt, kvart.

U dopisu koji su stanovnici Jatagan male uputili Sudu Opštine grada Beograda za ovo naselje pominje se još jedan toponim – Karađorđev šanac.

Postoji nekoliko mitova o poreklu imena. Najčešće pominjan u tadašnjim novinskim člancima tvrdi da su njeni stanovnici preko noći, kako se tada govorilo “na jatagan” otimali zemljište od države. Drugi mit tvrdi da ime potiče od toga što su prilikom izgradnje kuća stanovnici ovog naselja koristili upravo jatagan. Sami stanovnici su pričali da je ime nastalo zato što je prilikom iskopavanja zemlje za temelje jedne od prvih kuća pronađen stari jatagan.

Naime, šteta koja je naneta Beogradu tokom Prvog svetskog rata, a posebno tokom bombardovanja 1915., bila je ogromna. Prema procenama iz 1927., uništeno je oko 25% stambenog fonda. Drugi stambeni objekti su za vreme okupacije bili napušteni, neodržavani, opljačkani, pa se procenjuje da je približno trećina stanova, bila u takvom stanju da nije mogla biti korišćena. U nekoliko navrata opština je pokušavala da nađe rešenje za tešku stambenu situaciju beogradskog siromašnog stanovništva. Rešenje je traženo u izgradnji malih i jeftinih stanova zadovoljavajućih higijenskih uslova i po ceni kirije pristupačnih za skromna primanja siromašnih opštinskih činovnika i radnika. Npr. iza Vajfertove pivare, do samog Mokroluškog potoka podignute su oko 1920. godine tri barake sa po 10 stanova. I veća industrijska preduzeća podizala su, uglavnom u sklopu fabričkih kompleksa, zgrade sa stanovima za svoje kvalifikovane radnike i niže činovnike. S druge strane, kraj Prvog svetskog rata označio je potpuno novu etapu u razvoju Beograda. Završetak rata, povratak izbeglog stanovništva, priliv onih koji su poslovima bili vezani za prestonicu – činovnika, vojske, policije, ali i velike mase polupismenog, nekvalifikovanog i siromašnog seoskog stanovništva, stvorili su od Beograda, kako to kaže tadašnji novinar Slobodan Ž. Vidaković, “najjači gravitaciono-urbanistički centar u državi”. Nove funkcije prestonice i rast populacije doveli su do brzog i skokovitog urbanističkog razvoja grada. Krajem 1910. godine Beograd je imao oko 90.000 stanovnika, što se nije bitno promenilo ni do početka Prvog svetskog rata. Prema popisu austrougarskih okupacionih vlasti iz 1916., u gradu je posle okupacije ostalo svega oko 48.000 stanovnika. Međutim, već 1921. u Beogradu je živelo oko 112.000 stanovnika, a 1931. godine oko 240.000 u gradskom rejonu, odnosno oko 260.000 na teritoriji atara. Pred Drugi svetski rat, 1939., broj stanovnika je narastao na oko 314.000. Postojeći stambeni fond bio je nedovoljan da podmiri potrebe siromašnih činovnika i radnika i gotovo zanemarljiv u odnosu na brojnu beogradsku sirotinju, koja je živela u stambenoj bedi. Slobodan Ž. Vidaković, pisao je početkom tridesetih godina prošlog veka da je “Beograd do rata bio grad činovnika, a od rata je grad sirotinje!”

Iako su se trudili da prežive, uslovi života u Jatagan mali su bili izuzetno teški. Naselje nije imalo osnovne komunalne usluge – nije bilo struje, vode ni kanalizacije. Stanovnici su se vodom snabdevali sa tri česme koje je postavila opština, a kuće su bile skromne i često bez poda, sa visinom od samo 1,4 metra. Krovovi su bili pokriveni šibljem ili limom, a samo manji broj kuća imao je crepove.

Društveni život i imidž

Jatagan mala je brzo stekla reputaciju opasnog dela grada. Opisivana je kao „ruglo Beograda“, „živi čir na licu prestonice“ i „Azijatska kolonija“. Stanovnici su se suočavali sa siromaštvom, kriminalom, prostitucijom, kockanjem i upotrebom opijata. Zbog toga su i vlasti bile oprezne – policija je retko zalazila u naselje, a neki su tvrdili da su se i sami stanovnici Jatagan male morali snalaziti za svoju sigurnost.

Ipak, uprkos svim teškoćama, život u Jatagan mali nije bio samo borba. Stanovnici su stvarali zajednicu, pomagali jedni drugima i razvijali sopstvene kulturne i društvene aktivnosti. Vremenom se struktura stanovnika menjala i u naselje su počeli da se doseljavali sitne zanatlije i ljudi bez stalnog zanimanja, koji su zaposedali preostale prazne placeve i sami zidali kuće, kupovali ih od prethodnih vlasnika, ili su stanovali “pod kiriju”. Bilo je tu muzičara, humorista, sportista i zanatlija koji su doprinosili bogatom društvenom životu naselja.

Rastom i širenjem naselja poboljšavao se kvalitet kuća i komunalnih i higijenskih uslova. Tako je 1929. godine u naselju bilo 15 česmi, ali kanalizacija i dalje nije postojala, već se upotrebljena voda prosipala ispred i oko kuća, čime je stvarano nezdravo blato, ili u odvodne kanale, ako ih je bilo.

Godine 1931. komunalna situacija bila je znatno drugačija. U naselju je tada živelo oko 8.000 ljudi. Gotovo sve kuće su imale električno osvetljenje i bile su priključene na vodovod. Posebno je zanimljiv podatak da su stanovnici redovno plaćali sve račune za struju i vodu, kao i druge opštinske i državne takse, uključujući i porez na zgrade i zemljište. Fotografije Jatagan male iz tog perioda svedoče da je centralni deo izgubio karakter “naselja bede”. Na njima se vide skromne kuće i uređena dvorišta, a ni u kom slučaju bedne udžerice registrovane 1924. godine. Prema podacima koje je tada evidentirao Komitet za izmeštanje Jatagan male i Prokopa Opštine grada Beograda u naselju se tada nalazilo 1.437 kuća, sa oko 5.600 stanovnika. Tih godina se u naselju povećao broj različitih radnji i dućana, pa ih je bilo ukupno 82, među kojima je bio i veći broj pekara, bakalnica, piljarnica, kafana, bifea, berbernica, a postojala je i jedna narodna kuhinja. Prema Planu Beograda iz 1932. godine, u istočnom delu naselja nalazila se i pijaca.

Uporedo sa poboljšanjem komunalnih prilika i širenjem usluga u naselju povećavao se i broj onih koji su iznajmljivali stanove. Nalaz Komisije iz 1931. godine pokazao je takođe da se struktura stanovništva menjala i u pogledu odnosa između broja vlasnika i zakupaca. Naime, te godine su u svojim kućama živele 673 porodice, dok su u 764 kuća živeli zakupci. Vlasnici kuća su poticali iz redova državnih, samostalnih i privatnih službenika, delom i radnika, dok su zakupci uglavnom bili nekvalifikovani radnici. Tih godina u naselje se doseljavao sve veći broj romskih porodica, kojih je bilo između 120 i 150.

Rušenje i nestanak

Iako je Jatagan mala bila deo urbanog života Beograda, njen opstanak nije bio dugotrajan. Već 1924. godine predlagano je njeno rušenje zbog urbanizacije, ali je to sprovedeno tek 1939. godine, kada je porušeno gotovo 500 kuća. Naselje je potpuno nestalo 1960. godine, kada su svi stanovnici preseljeni u novo naselje na Ledinama. Jedna od najpoznatnijih lokacija na koju su dospeli Jataganmalci nakon rušenja, bila je Marinkova bara, u kojoj se nastanio najveći broj romskih porodica.

Prvo rušenje započeto je 1931. godine, radi proširenja regulacije i izgradnje kanalizacionog kolektora u Bulevaru Franše d’Eperea, kada je uklonjeno oko 60 objekata. Prvobitna zamisao bila je da se za preseljenje vlasnika porušenih kuća kupe imanje Marinkov zabran i plac izvesnog Mijovića na Voždovcu, što je i učinjeno. Na sednici Gradskog veća, održanoj 23. oktobra 1934. godine doneta je odluka o definitivnom rušenju Jatagan male. Iz zaključka sa ove sednice proistekao je i zahtev da se prouče stambeni problemi beogradske sirotinje, posebno u Jatagan mali, i da se predloži njihovo racionalno rešenje. Godine 1938. porušeno je 165 kuća u delu naselja oko “Mostara”, a njihovim vlasnicima isplaćena je novčana nadoknada. U septembru te godine je rušeno oko 80 kućeraka na uglu Miloša Velikog i Franše d’Eperea, radi gradnje Više pedagoške i Više građanske škole. Najveći broj kuća, oko 450, porušen je krajem 1939. i početkom 1940. godine (počevši od 25. avgusta 1939.) radi proširenja fakultetskog kompleksa i izgradnje Veterinarskog fakulteta. Stanovništvo se zbog rušenja preselilo na druge lokacije, a jedna od najpoznatijih bila je Marinkova bara, u kojoj se nastanio veći broj romskih porodica; druge lokacije su bile Makiško polje i Dušanovac. U avgustu 1940. godine se govori o “rušenju poslednjih čatrlja”.

Jatagan mala je konačno raseljena tek početkom šezdesetih godina prošlog veka, prilikom pripreme za organizovanje Prve konferencije nesvrstanih i izgradnje autoputa kroz Beograda. Danas se na mestu gde je nekada bila Jatagan mala nalaze Medicinski i Veterinarski fakultet, Kliničko-bolnički kompleks i auto-put.

Kulturni uticaj

Iako je fizički nestala, Jatagan mala je ostavila dubok trag u kolektivnoj svesti Beograđana. Njena priča je inspirisala mnoge umetnike, pisce i novinare da istraže i predstave život u tom naselju. Jedan od najpoznatijih prikaza Jatagan male je u seriji „Senke nad Balkanom“, koja je kroz likove i događaje dočarala atmosferu tog vremena. Pre toga, Dušan Makavejev je 1953. godine snimio kratki dokumentarni film pod nazivom Jatagan mala.

Jatagan mala je postala simbol borbe za opstanak, zajedništva i nade u teškim vremenima na bilo kojem kraju sveta. Njena priča nas podseća na to da čak i u najtežim uslovima ljudi mogu sačuvati svoju ljudskost i dostojanstvo.

Mr. D. Tovarišić