Privremeno rešenje da se Nemačka organizuje u četiri okupacione zone dovelo je do podeljene nacije tokom Hladnog rata. Da li mislite da je trebalo da se ponovo ujedini?

Kada su saveznici proslavili potpisivanje mirovnog ugovora i Dan pobede u Evropi 8./9. maja 1945. godine, britanski vojni komandant Bernard Lo Montgomeri upozorio je svoje trupe: „Dobili smo nemački rat. Hajde sada da osvojimo mir.“

Mesecima pre bezuslovne predaje Nemačke u Drugom svetskom ratu, „Velike tri“ savezničke sile – Sjedinjene Države, Velika Britanija i Sovjetski Savez – sastale su se na Jaltskoj konferenciji kako bi razgovarale o budućnosti Nemačke. Sve su želele da izbegnu ponavljanje onoga što se dogodilo posle Prvog svetskog rata, kada je posleratni ekonomski kolaps u Nemačkoj podstakao nacionalističko negodovanje i uspon Nacional-socijalističke partije.

Situacija u Nemačkoj posle Drugog svetskog rata bila je užasna. Milioni Nemaca ostali su bez krova nad glavom zbog savezničkih bombardovanja koja su sravnjivala čitave gradove sa zemljom. A milioni drugih Nemaca koji su živeli u Poljskoj i Istočnoj Pruskoj postali su izbeglice kada ih je Sovjetski Savez proterao. Sa nemačkom ekonomijom i vladom u ruševinama, saveznici su zaključili da je potrebno okupirati Nemačku nakon rata kako bi se osigurao miran prelaz u postnacističku državu.

Međutim, ono što saveznici nikada nisu nameravali jeste da njihovo privremeno rešenje, da se Nemačka organizuje u četiri okupacione zone, svakom pod upravom druge savezničke vojske, na kraju dovede do podele Nemačke.

„Tek vremenom, kako je Hladni rat nagrizao poverenje između Sovjetskog Saveza i zapadnih saveznika, ove okupacione zone su se spojile u dve različite nemačke nacije“, kaže Tomas Boghardt, viši istoričar u Centru za vojnu istoriju Vojske SAD.

O tome je po povratku sa komandovanja američkim okupacionim snagama u Nemačkoj, general Lucijus Klej održao konferenciju za novinare 17. maja 1949. godine, na kojoj je odgovarao na pitanja o rastućoj napetosti između Sjedinjenih Država i Sovjeta oko podele Nemačke.

Četiri saveznika, četiri okupacione zone

U julu 1945. godine, „Velika trojka“ se ponovo sastala na Potsdamskoj konferenciji. Na Jalti, saveznici su se složili oko širokog okvira koji je obuhvatao demilitarizaciju, demokratizaciju i denacifikaciju Nemačke. Kada je rat zvanično završen, bilo je vreme da se pokrene „osnovni“ akcioni plan za savezničku okupaciju Nemačke.

Umesto da upravljaju i policijski kontrolišu Nemačku jedna pored druge, kao što su to činili saveznici u posleratnoj Austriji, u Potsdamu je doneta odluka da se Nemačka podeli na četiri odvojene okupacione zone, po jednu za svaku savezničku zemlju (uključujući Francusku, zahvaljujući političkom pritisku i diplomatskom zalaganju, naročito Britanaca i Amerikanaca). Britancima je dodeljen severozapadni kvadrant, Francuzima jugozapadni, a Amerikancima jugoistočni. Pošto je sovjetska vojska već okupirala veliki deo istočne Nemačke, Sovjetski Savez je zadužen za severoistočni kvadrant, koji je obuhvatao i glavni grad Berlin.

Sam Berlin je takođe bio podeljen na četiri kvadranta, gde su Britanci, Francuzi, Sovjeti i Amerikanci svaki policijski čuvao različitu zonu prestonice, koja je bila potpuno okružena teritorijom koju su okupirali Sovjeti.

„Na Potsdamskoj konferenciji, ideja je bila da centralni organ nazvan Saveznički kontrolni savet izda zajedničke direktive koje bi zatim svaki saveznik u svojoj okupacionoj zoni izvršavao na nižem nivou“, kaže Boghardt, autor knjige „ Tajne legije: Obaveštajna služba američke vojske u Nemačkoj, 1944.–1949.“. „Međutim, đavo je bio u detaljima, i što je duže trajala okupacija, postajalo je jasnije da ovo nije izvodljivo.“

Razdori između sovjetskih i drugih okupiranih zona

Od samog početka, Sovjeti su upravljali svojom okupacionom zonom veoma drugačije od Britanaca, Francuza i Amerikanaca.

„Sovjetska vojska i ruski civili su strašno patili od ruke nacista tokom rata“, kaže Boghardt. „Dakle, kada je došlo do sprovođenja zajedničke direktive o denacifikaciji, na primer, oni ne samo da su uhapsili nacističke zvaničnike, već su sve veće nemačke zemljoposednike smatrali nacistima. Zato su im konfiskovali zemlju.“

Isto je važilo i za zajedničku direktivu o uspostavljanju slobodnih i demokratskih izbora u svakoj zoni okupacije. Na površini, Sovjeti su dozvolili formiranje nezavisnih političkih stranaka u svojoj zoni, ali su ubrzo primorali sve stranke da se ujedine pod komunističkom „koalicijom“ koju je kontrolisala Moskva. Ovaj potez su oštro kritikovali zapadni saveznici.

Ali najveći raskol između Sovjetskog Saveza i ostalih okupacionih zemalja nastao je oko pitanja ratne reparacije. Jedan od razloga zbog kojih je nemačka ekonomija propala nakon Prvog svetskog rata bio je taj što je morala da plati milijarde dolara reparacija koje je zahtevao Versajski sporazum. Britanci, Francuzi i Amerikanci želeli su da izbegnu tu grešku, ali Sovjetski Savez, čija je sopstvena ekonomija teško oštećena od strane Nemaca tokom Drugog svetskog rata, želeo je da Nemačka plati.

Postignut je sporazum kojim je Sovjetski Savez pristao da trguje hranom uzgajanom u svojoj okupacionoj zoni za novčane reparacije i gotovu robu iz nemačkih fabrika u zapadnim okupacionim zonama. Ali, kada Sovjeti nisu uspeli da ispune svoje poljoprivredne pošiljke, zapadni saveznici su obustavili isplatu reparacija.

Do 1946. godine, tenzije su se dodatno pojačale dok su sovjetske vojne snage pomagale u uspostavljanju komunističkih režima u Rumuniji, Bugarskoj, Jugoslaviji i Albaniji. U jednom čuvenom govoru, Vinston Čerčil, bivši britanski premijer, opisao je pretnju sovjetskog komunizma kao „gvozdenu zavesu“ koja se spušta preko evropskog kontinenta, signalizirajući početak Hladnog rata. Svaka šansa za saradnju između zapadnih i sovjetskih okupacionih snaga brzo je nestajala.

Tenzije dovode do blokade Berlina

Godine 1947., Velika Britanija i Sjedinjene Američke Države odlučile su da spoje svoje dve okupacione zone kako bi podstakle veću ekonomsku saradnju između regiona. Velika nova teritorija nazvana je „Bizonija“, što se odnosi na dve zone koje su činile njene granice.

Zatim su zapadni saveznici otišli korak dalje povećavši ekonomsku pomoć Bizoniji i teritoriji koju su okupirali Francuska novcem iz Maršalovog plana. Takođe su zamenili nemačku valutu, Rajhsmarku, koja je bila jako naduvana, novom i stabilnijom nemačkom markom. Sve ove akcije su preduzete bez sovjetskog odobrenja.

Tenzije su kulminirale kada su zapadni saveznici pokušali da uvedu u opticaj novu nemačku marku u Berlinu. Sovjeti su bojkotovali Saveznički kontrolni savet, a kada Zapad nije poslušao njihove zahteve, Josif Staljin je naredio potpunu blokadu Berlina, koji se nalazio 160 kilometara unutar teritorije koju su okupirali Sovjeti.

„Berlin je ostrvo u sovjetskoj zoni“, kaže Boghardt. „Staljin je odlučio da pritisne zapadne saveznike tamo gde su bili najranjiviji. Presekao je svaki pristup Zapadnom Berlinu drumom, vozom i brodom, ali ne i vazduhom.“

Berlinski vazdušni most prekida blokadu

Amerikanci, Britanci i Francuzi su odgovorili Berlinskim vazdušnim mostom, višemesečnom vazdušnom kampanjom dopremanja hrane i goriva u Zapadni Berlin, koja je na kraju prekinula sovjetsku blokadu 1949. godine.

Kasnije iste godine, Francuska je zvanično spojila svoju okupiranu teritoriju sa Bizonijom, stvarajući Saveznu Republiku Nemačku, ili ono što je postalo poznato kao Zapadna Nemačka. U oktobru 1949. godine, Sovjetski Savez je odgovorio osnivanjem Nemačke Demokratske Republike, komunističke države poznate kao Istočna Nemačka.

Godine 1952., Istočna Nemačka je počela da čuva svoju zapadnu granicu kako bi zaustavila bekstvo inženjera, naučnika i lekara u Zapadnu Nemačku. Zanimljivo je da granica unutar Berlina nije bila tako strogo kontrolisana.

„Osam godina je postojala ta rupa u zakonu“, kaže Boghardt, „kada je bilo veoma lako za svakoga ko je želeo da pobegne iz Istočne Nemačke da to učini. Sve što je trebalo da uradite jeste da uđete u metro u Istočnom Berlinu i izađete u Zapadnom Berlinu.“

U noći između 12. i 13. avgusta 1961. godine, istočnonemački vojnici u Berlinu postavili su kilometre bodljikave žice koja će postati Berlinski zid, zapečativši granicu sa Zapadnom Nemačkom za narednih 28 godina.

Mr. D. Tovarišić