Dete koje je živelo na indonežanskom ostrvu Borneo pre oko 31.000 godina podvrgnuto je najstarijoj poznatoj hirurškoj operaciji, amputaciji potkolenice leve noge. To je za skoro 20.000 godina ranije od dosadašnje najstarije hirurške intervencije – operacije na mozgu.

Skelet mlade odrasle osobe iskopan na ostrvu Borneo pokazuje dokaze o najstarijoj poznatoj hirurškoj amputaciji, uklanjanju potkolenice leve noge pre otprilike 31.000 godina. “Jedan ili više lovaca-sakuplјača koji su izveli operaciju posedovali su detalјno poznavanje lјudske anatomije i znatne tehničke veštine, što je omogućilo mladiću da izbegne fatalan gubitak krvi i infekciju”, kažu arheolog Tim Meloni sa Univerziteta Grifit u Sautportu u Australiji i njegove kolege.

Izlečena kost na kojoj je amputirana potkolenica ukazuje na to da je drevni mladić preživeo najmanje još šest do devet godina nakon operacije pre nego što je umro u dobi od 19 ili 20 godina, izveštavaju istraživači 7. septembra u časopisu Nature. Pošto nema dokaza o zgnječenju usled nesreće ili ujeda životinje na mestu amputacije, istraživači sumnjaju da je neidentifikovani medicinski problem doveo do operacije.

Melonijev tim je iskopao ostatke ove osobe 2020. iz groba unutar velike pećine sa tri komore. Radiokarbonsko datiranje spalјenih komada drveta neposredno ispod groba, zajedno sa drugom tehnikom datiranja na zubu iz donje vilice mladića, omogućilo je istraživačima da procene kada je operacija izvršena.

“Suočeni sa brzim infekcijama rana u tropskom regionu, drevni lјudi na Borneu razvili su antiseptičke tretmane od lokalnih bilјaka”, sumnja Melonijeva grupa. “Nepoznato je koja je vrsta alata korišćena u operaciji iz kamenog doba ili da li je pacijent bio uspavan nekom bilјnom mešavinom”.

Do sada, najstarija poznata amputacija uklјučivala je otkriće u Francuskoj da je leva podlaktica hirurški odstranjena pre skoro 7.000 godina. U Severnoj Africi, operacije za otvaranje lobanje desile su se već pre 13.000 godina.

Operacije lobanje

Najstarija operacija lobanje u Severnoj Americi datira između 3.000 i 5.000 godina u današnjoj Alabami. Ponovni rast kostiju sugeriše da je čovek preživeo nakon što mu je izbušena rupa na čelu. “Oštećenja oko ovalnog otvora lobanje čoveka ukazuju na to da je neko istrugao taj komad kosti, verovatno da bi smanjio oticanje mozga izazvano nasilnim napadom ili ozbilјnim padom”, rekla je bioarheolog Dajana Simpson sa Univerziteta Nevada u Las Vegasu. “Svaki scenario mogao bi da objasni prelome i druge povrede iznad levog oka čoveka i njegove leve ruke, noge i klјučne kosti”.

Ponovni rast kostiju na ivicama otvora lobanje ukazuje da je čovek živeo do godinu dana nakon operacije, procenila je Simpsonova. Ona je svoju analizu posmrtnih ostataka čoveka predstavila 28. marta ove godine na virtuelnoj sednici godišnjeg sastanka Američkog udruženja bioloških antropologa.

Ipak, još starija operacija lobanje od one u Alabami dogodila se pre 13.000 godina u Severnoj Africi. Na svom vrhuncu, “rekorder” je verovatno radio kao ritualni praktikant ili šaman, jer su u nјegovom grobu pronađeni predmeti poput onih pronađenih u šamanskim grobovima na severnoameričkim lokacijama. Ritualni predmeti koji su zakopani sa njim uklјučivali su naoštrene koštane igle i modifikovane kosti jelena i ćuretine koje su možda bile alatke za tetoviranje. Ovaj najraniji dokaz o struganju, rezanju ili bušenju komada kostiju iz lobanja lјudi, poznato kao trepanacija, dogodila se u današnjem Maroku.

Takođe, Stari Egipćani su ovu tehniku izvodili pre oko 4000 godina, kao i narodi pre Inka koji su živeli u Južnoj Americi pre 1000 godina. Neke populacije Severne Afrike su koristile trepanaciju za lečenje glavobolјe nakon povreda ili bolesti. “Lobanje trojice muškaraca iz drevne garamantske civilizacije Severne Afrike, koja je cvetala u pustinji Sahara pre 3.100 do 1.400 godina, sadrže rupe i udublјenja koja su napravlјena namerno za lečenje rana ili iz drugih medicinskih razloga”, kaže antropolog Eftimija Nikitina sa Univerziteta u Kembridžu u Engleskoj. Znaci obnovlјenog rasta kostiju oko ivica ovih lobanjskih otvora ukazuju na to da su muškarci, koji su živeli pre otprilike 2.000 godina, preživeli hiruršku proceduru, navode istraživači u radu objavlјenom na internetu 9. avgusta u Međunarodnom časopisu za osteoarheologiju.

S obzirom na dokaze o široko rasprostranjenim trgovačkim mrežama u Severnoj Africi pre nekoliko hilјada godina, „znanje o kranijalnim hirurškim tehnikama moralo je biti među kulturnim osobinama koje su se širile među stanovništvom“, kaže Nikitina.

Nikitinin tim je ispitao skeletne ostatke koje su drugi istraživači iskopali od 1950-ih na selima u blizini drevne garamantske prestonice Garame u sadašnjoj jugozapadnoj Libiji. Tri lobanje odraslih muškaraca sadržavale su rupe veličine do deset centimetara unutar izdublјenih područja, kao i izdublјene segmente. Analiza ovog oštećenja isklјučuje bolest, životinje koje jedu kosti, slučajne padove ili namerne udarce kao uzroke, kažu naučnici. Pažlјivo ostavlјanje rupa bez preloma dalјe od osetlјivih kranijalnih šavova predstavlјa argument protiv mučenja ili nasilјa kao uzroka. Razlozi za izvođenje trepanacije u ovim drevnim kulturama ostaju nejasni, iako jedna saharska lobanja sadrži prelome nanete oružjem koje je možda izazvalo takvu operaciju lobanje.

Operacija mozga i lobanje na današnjem stepenu razvoja medicine i nauke je izuzetno delikatna, pa se postavljaju pitanja s kakvom su to tehnologijom raspolagali ljudi pre više hiljada godina i kakva su znanja imali. Od arheologa svakog dana stižu nova otkrića, pa nas ne bi začudilo ukoliko uskoro dobijemo odgovore i na ta pitanja.

Dragan Tovarišić