Zapadna Hercegovina, taj krševiti i istorijski slojeviti kraj, oduvek je bio mesto susreta — i sudara — naroda, vera i carstava. U burnim vekovima koji su oblikovali Balkan, jedno pitanje i danas odjekuje kroz istorijske spise i porodična predanja: šta se zaista dogodilo sa Srbima u Zapadnoj Hercegovini i kako je tekao proces njihovog pokrštavanja, odnosno prelaska iz pravoslavlja u katoličanstvo?

U SPOMEN NA PROBOJ LOGORAŠA JASENOVCA 22.04.1945.

Istorijski kontekst: život na razmeđi

Tokom srednjeg veka, teritorija današnje Zapadne Hercegovine bila je deo različitih državnih i verskih entiteta: srpskih, hrvatskih i bosanskih srednjovekovnih država, a kasnije podložna Osmanskom Carstvu, Mletačkoj Republici i, najduže, Habsburškoj monarhiji. Ova razmeđa nisu bila samo geopolitička — bila su i verska.

Zapadna Hercegovina, smeštena između dalmatinske obale i unutrašnjosti Balkana, vekovima je bila deo zone u kojoj su se ukrštali interesi velikih sila i različitih verskih zajednica. Upravo zbog svog geografskog položaja – između mora i planine, između Istoka i Zapada – ova oblast je često menjala gospodare i bila izložena uticajima kako pravoslavnog Istoka, tako i katoličkog Zapada.

U srednjem veku, deo današnje Zapadne Hercegovine bio je pod vlašću srpskih nemanjićkih vladara, posebno u vreme Stefana Nemanje i kasnije njegovih naslednika. U to vreme, pravoslavlje je imalo snažno uporište, što potvrđuju i brojni manastiri i crkve iz tog perioda, poput manastira Zavala i manastira Tvrdoš kod Trebinja, koji su služili kao duhovna i kulturna središta pravoslavnog stanovništva.

Međutim, u kasnijim vekovima, tokom postepenog slabljenja srpskih srednjovekovnih država i jačanja zapadnih uticaja, Zapadna Hercegovina ulazi u orbitu katoličkih država. Najpre Mletačka Republika uspostavlja kontrolu nad obalom i pojedinim oblastima u zaleđu, dok se unutrašnjost nalazi pod uticajem Ugarske, a kasnije Habsburške monarhije. Ove sile nisu samo donosile novu političku vlast, već i snažne crkvene strukture koje su katoličanstvo koristile kao instrument svoje kulturne i identitetske dominacije.

Prava tektonska promena dolazi sa dolaskom Osmanskog Carstva krajem 15. i početkom 16. veka. U osmanskom sistemu, vera nije bila samo lično uverenje, već kategorija od presudnog značaja za društveni status. Pravoslavni hrišćani, kao „ljudi knjige“ (zajedno sa katolicima i Jevrejima), imali su poseban status — dhimmi — što im je omogućavalo život u carstvu, ali uz određene takse i ograničenja. U tom periodu, pravoslavna crkva je zapravo doživela relativnu stabilnost, jer su Osmanlije pravoslavlje smatrale manje pretnjom od katolicizma, koji je bio povezan s tadašnjim evropskim neprijateljima (poput Austrije i Venecije).

Uprkos tome, Zapadna Hercegovina je i dalje ostala prostor tenzija. U dolinama i gradovima preovladavali su muslimani i katolici, dok su se pravoslavni Srbi, zbog pritisaka, najčešće povlačili u planinske predele – sela podno Čvrsnice, Veleža i Prenja, gde su čuvali običaje, jezik i veru.

Krajem 17. i početkom 18. veka, nakon Velike seobe Srba i ratova između Habsburga i Osmanlija, dolazi do novih pomeranja stanovništva. Mnogi pravoslavni hrišćani iz Dalmacije i Hercegovine sele se u unutrašnjost Balkana, dok u zapadnim delovima Hercegovine ostaje fragmentisana pravoslavna zajednica, često bez adekvatne crkvene infrastrukture.

Već tada počinje proces polaganog, ali kontinuiranog slabljenja prisustva pravoslavlja u Zapadnoj Hercegovini. Katolički redovi, naročito franjevci, koriste institucionalnu podršku i infrastrukturu (škole, župe, misije), kako bi širili svoj uticaj među lokalnim stanovništvom. Pravoslavni vernici, često bez sveštenika i crkava, bivaju suočeni s izazovom opstanka — ne samo fizičkog, već i identitetskog.

Ko su bili hercegovački pravoslavci?

Srbi u Zapadnoj Hercegovini, naročito u oblastima oko Ljubuškog, Čitluka, Gruda i Širokog Brijega, predstavljali su manjinsku, ali postojanu populaciju. U osmanskom periodu, mnogi su se sklanjali iz dolina u planinske oblasti kako bi sačuvali veru i običaje. Međutim, dolaskom Austro-Ugarske vlasti 1878. godine, situacija se znatno promenila.

Hercegovački pravoslavci — često nazivati jednostavno „Srbi“ ili „Vlasi“ u osmanskim i habsburškim dokumentima — predstavljali su autohtono i slojevito stanovništvo koje je u različitim istorijskim epohama igralo važnu, ali neretko i potisnutu ulogu u kulturnom i demografskom tkivu Zapadne Hercegovine.

Poreklo ovih zajednica vodi se iz više izvora. Neki potiču od starosedelačkih slovenskih plemena koja su primila pravoslavlje još u vreme srednjovekovne srpske države. Drugi su došli u talasima seoba tokom osmanskih osvajanja, naročito u 15. i 16. veku, bežeći iz krajeva centralne Srbije, Crne Gore, Stare Hercegovine i Raške oblasti. U većini slučajeva, te grupe su se naseljavale u višim, planinskim oblastima — iz praktičnih, bezbednosnih i ekonomskih razloga. Planina je nudila utočište, ali i zemlju za stočarstvo, koje je bilo primarna privredna delatnost.

Zbog toga su hercegovački Srbi bili najčešće vezani za pastirsko-nomadski način života. Bili su vrsni stočari, često praktikovali sezonsku migraciju stoke (tzv. „katunarenje“), selili se između zimskih i letnjih stanova. Njihova kultura, jezik, odeća i običaji reflektovali su vekovima čuvanu tradiciju koja je spajala vizantijsko-pravoslavni i balkanski, narodski sloj.

U osmanskom sistemu, mnogi pravoslavci su bili klasifikovani kao „Vlasi“ — što je u to vreme bio termin koji nije označavao nužno etničku pripadnost, već društveni i poreski status (uglavnom slobodni stočari sa vojnim obavezama prema vlasti). Vremenom, „vlaški“ identitet u Hercegovini se skoro potpuno stopio sa srpskim etničkim identitetom, ali tragovi tog društvenog sloja i danas su očuvani u prezimenima, toponimima i narodnim predanjima.

Hercegovački pravoslavci nisu bili samo čuvari tradicije, već i nosioci obrazovanja i duhovnosti u svom kraju. Iako često bez formalnih škola, u okviru pravoslavnih manastira i crkava razvijala se pismenost, pevan je crkveni napjev, prepisivani bogoslužbeni tekstovi i negovana epska poezija. Manastir Žitomislić, recimo, bio je jedno od svetionika pravoslavne pismenosti i umetnosti u ovom delu Hercegovine, sve dok nije razoren u 20. veku.

U društvenom pogledu, pravoslavni Srbi u Zapadnoj Hercegovini bili su često marginalizovani. Kao verska manjina među većinskim katolicima i muslimanima, njihova prava su često zavisila od političkog konteksta i dobre volje lokalnih vlasti. Ipak, kroz jake porodične veze, plemensku solidarnost i duboku religijsku svest, uspevali su da očuvaju svoj identitet.

Njihova prezimena — često sa starim srpskim sufiksima kao što su -ić, -ović, -ević — sačuvala su se do danas, iako su mnoge porodice vremenom promenile veru, najčešće usled društvenih pritisaka ili kroz mešovite brakove. Mnoge današnje katoličke porodice u Zapadnoj Hercegovini vuku poreklo od pravoslavnih predaka, što pokazuju i crkvene matične knjige iz 18. i 19. veka, gde su zabeležene konverzije, krštenja i promena identiteta.

U svakodnevnom životu, hercegovački pravoslavci su po mnogo čemu delili sudbinu sa svojim katoličkim i muslimanskim susedima. Govorili su istim jezikom (štokavskim dijalektom), slavili slične običaje (krsna slava kod Srba, ali i elementi koje su ponekad preuzimali katolici, poput slavljenja svetaca kao porodičnih zaštitnika), a i razmenjivali zanate, robu i znanja. Taj kulturni prožetak bio je neizbežan, ali nikada nije potpuno izbrisao verske granice.

Zbog toga su hercegovački pravoslavci često bili ne samo žrtve istorijskih pritisaka, već i svedoci jedne dublje priče — o opstanku manjine među većinom, o čuvanju identiteta u svetu koji se menjao, i o tihoj borbi za pravo da se ostane ono što jesi, čak i kada to nije bilo lako.

Austro-Ugarska i institucionalizacija pokrštavanja

Iako se često pogrešno misli da je pokrštavanje bilo direktna posledica samo jednog istorijskog događaja, proces je bio složen i višefazan.

Dolaskom Austro-Ugarske na prostor Bosne i Hercegovine 1878. godine, nakon Berlinskog kongresa, otpočeo je novi period vladavine koji je doneo određeni napredak u oblasti infrastrukture, obrazovanja i pravne države, ali i specifične mehanizme kulturnog i verskog uticaja — naročito na pravoslavno stanovništvo.

U Zapadnoj Hercegovini, gde je katoličko stanovništvo bilo većinsko i snažno povezano sa franjevačkom tradicijom, Austro-Ugarska je nastavila da podržava Katoličku crkvu kao ključnog partnera u svom civilizacijskom i političkom projektu. Beč je u katolicizmu video most ka „evropeizaciji“ balkanskih prostora, dok je pravoslavlje često posmatrano s rezervom, jer se povezivalo sa panslavizmom i ruskim uticajem — koji su u to vreme bili shvaćeni kao potencijalna pretnja stabilnosti Carstva.

Verska (ne)ravnopravnost u praksi

Formalno, Austro-Ugarska je zadržala versku toleranciju — sve tri velike konfesije (katolici, pravoslavci i muslimani) imale su pravo na versko organizovanje. Međutim, u praksi je katoličanstvo bilo favorizovano. Katoličke škole su dobijale veća sredstva, učitelji su se obrazovali u Beču i Zagrebu, a katoličke župe su bile bolje organizovane i institucionalno podržane.

Pravoslavna crkva u Zapadnoj Hercegovini, naročito u krajevima sa manjinskom srpskom populacijom, suočavala se s nizom izazova: manjak sveštenika, slabo obrazovani klirici, mali broj hramova, i često otežan pristup verskim službama. U mnogim mestima Srbi nisu imali aktivne parohije, što je dugoročno otežavalo očuvanje identiteta. U takvom kontekstu, pokrštavanje — u početku tiho i nenametljivo — postaje sve češća pojava.

Mehanizmi institucionalnog pritiska

Proces pokrštavanja u ovom periodu nije bio organizovan kao nasilna kampanja (kao što će to biti kasnije u NDH), već se sprovodio kroz institucionalizovane mehanizme asimilacije. Evo nekoliko najčešćih načina:

• Obrazovni sistem: Katoličke škole su često bile jedine u okolini, pa su srpska deca bila upućena na učenje jezika i veronauke u katoličkom duhu. Mnogi roditelji su prihvatali da decu školuju u ovim ustanovama, svesni da bez školovanja nema napretka. Vremenom, deca bi gubila dodir sa pravoslavnim nasleđem i prelazila u katoličku veru, često i pre punoletstva.
• Administrativne olakšice: Katolici su u mnogim slučajevima imali prednost u zapošljavanju u javnom sektoru, poštama, železnici, policiji i školstvu. Mnogi pravoslavci su, želeći bolje životne uslove, odlučivali da formalno promene veru. Prelazak u katoličanstvo bio je viđen kao ulaznica u sistem.
• Crkvena registracija brakova i dece: Mešoviti brakovi (između katolika i pravoslavaca) bili su komplikovani, ali se češće uspešno registrovali ako je venčanje obavljeno u katoličkoj crkvi. U takvim slučajevima, deca su gotovo uvek krštena kao katolici. Na taj način se iz generacije u generaciju gubio pravoslavni kontinuitet.
• Franjevačke misije i karitativna delatnost: Franjevci su delovali ne samo kao propovednici, već i kao humanitarci. Delili su pomoć siromašnima, organizovali medicinsku pomoć, pomagali udovicama i siročadi. U takvom kontekstu, pokrštavanje se često činilo kao zahvalnost ili prirodni nastavak odnosa.

 1. Brojčani podaci: konverzije u matičnim knjigama

Broj pokrštavanja pravoslavnih Srba u Zapadnoj Hercegovini nije lako precizno utvrditi, jer se proces često odvijao postepeno, kroz mešovite brakove, obrazovanje dece i promenjene okolnosti života. Međutim, crkvene matične knjige, naročito one koje su vodili franjevci i biskupije, beleže niz slučajeva „prijelaza na katoličku veru“ (lat. transitus ad fidem catholicam).

Neki konkretni primeri:

• Parohija u Duvnu (današnji Tomislavgrad):
  Katolička župa Duvno u knjigama iz 1860–1880. beleži na desetine slučajeva pokrštavanja odraslih osoba pravoslavne vere, koje su se zatim venčavale u katoličkoj crkvi. Franjevci su često zapisivali i prethodnu veru, što je korisno za analizu.
• Kotari Ljubuški i Posušje:
  U izveštajima apostolskog vikara fra Paškala Buconjića iz 1884. godine navodi se da je „značajan broj pravoslavnih porodica“ iz planinskih sela prešao u katoličanstvo, „u želji za boljim društvenim položajem“. Njegove procene ukazuju na više od 300 duša koje su se „vratile majci Crkvi“ samo tokom 1879–1884.
• Mostarsko-duvanjska biskupija:
  Arhiv biskupije čuva zapise o oko 2.000 slučajeva prelaska u katoličanstvo u periodu od 1850. do 1900. godine, uglavnom na teritoriji današnjih opština: Široki Brijeg, Grude, Ljubuški i delimično Nevesinje.

2. Mešoviti brakovi kao faktor konverzije

Statistički podaci iz popisa stanovništva 1885. i 1895. godine koje je sproveo Zemaljski statistički ured u Sarajevu, pokazuju da se u Zapadnoj Hercegovini prosečno svaka treća mešovita porodica (pravoslavac/katolkinja ili obrnuto) registrovala kao katolička, jer su deca krštena u katoličkoj crkvi. U velikom broju slučajeva, muškarci pravoslavne veroispovesti su se formalno pokrštavali radi sklapanja braka s katolkinjama.

3. Katoličke škole kao sredstvo kulturne konverzije

Već od 1880-ih godina franjevci osnivaju narodne škole u brojnim selima u Zapadnoj Hercegovini: Kočerin, Ružići, Rasno, Vinjani, Crnač. U nekim selima gde su živeli Srbi pravoslavne vere (npr. u okolini Imotskog i Posušja), deca pravoslavaca su činila čak do 40% učenika, ali su učila katoličku veronauku, učestvovala u katoličkim praznicima i išla na misu. U takvom okruženju, prelazak u katoličku veru postajao je logičan nastavak obrazovanja.

4. Primer iz sela Gornji Gradac (Široki Brijeg)

U ovom selu, prema popisu iz 1850. godine, bilo je 12 pravoslavnih kuća, dok 1910. godine uopšte nema registrovanih pravoslavaca. Istoričar fra Andrija Nikić u svojoj studiji „Široki Brijeg kroz vekove“ beleži da je većina tih porodica prešla na katoličanstvo između 1875. i 1895., najčešće kroz mešovite brakove i školovanje dece kod franjevaca. Prezimena poput Vujović, Kovačević i Lalić zadržana su i dalje, ali su sve porodice postale katoličke.

5. Podaci iz austrougarskog popisa 1910. godine

Popis stanovništva iz 1910. daje dobru sliku o rezultatima tog procesa. U nekim kotarima Zapadne Hercegovine broj pravoslavnih je sveden na simboličan procenat:

Kotar	Katolici (%)	Pravoslavni (%)
Široki Brijeg	98,2%	1,1%
Ljubuški	96,9%	2,4%
Duvno	94,8%	3,7%
Posušje	97,5%	1,8%

U poređenju s osmanskim popisima iz 18. veka, gde se beleže značajne zajednice pravoslavaca u nekim od ovih oblasti, jasno je da je tokom XIX veka došlo do dramatične promene verske slike.

Osmanski popisi (tzv. defteri) iz 18. veka daju važne demografske i etnokonfesionalne uvide u sastav stanovništva Hercegovine, uključujući i današnju Zapadnu Hercegovinu. Iako osmanski defteri nisu pravili razliku po etničkoj osnovi, već po verskoj pripadnosti i poreskom statusu, mogu se izvući korisni podaci o tadašnjoj pravoslavnoj populaciji, posebno u odnosu na katoličku i muslimansku.

1. Vrste izvora

Najrelevantniji izvori su:

• Defter-i mufassal – detaljni poreski popisi (najčešće iz 1711, 1737. i 1768. godine),
• Katastarski popisi nahija – beleže domaćinstva, glave kuća, porez i veroispovest,
• Tahrir defteri – vojni i administrativni pregledi koji uključuju veroispovest.

2. Primeri iz konkretnih nahija i kadiluka

Nahija Ljubuški (sredinom 18. veka)

• U popisu iz 1737. godine, u nahiji Ljubuški beleži se 37 pravoslavnih kuća, dok je broj katoličkih kuća bio manji — svega 23 kuće, dok su muslimani činili većinu.
• U okolnim selima kao što su Grab, Studenci, Tihaljina i Vitina, pravoslavci su činili značajan deo stočarskog sloja (često klasifikovani kao „Vlasi“ u dokumentima).

Kadiluk Imotski

• Popis iz 1768. pokazuje da je znatan broj naseljenih mesta, poput Runovića, Zmijavaca, Podosoja, imao pravoslavnu većinu, a da su tek krajem 18. veka počeli da se pojavljuju prvi veći talasi katolika, uglavnom iz Cetinske krajine.

Nahija Duvno (Tomislavgrad)

• Defteri iz 1711. i 1743. ukazuju da je više od 50% hrišćanskog stanovništva bilo pravoslavno, naročito u planinskim delovima. Katolici su više bili skoncentrisani oko župa koje su kontrolisali franjevci.

Mostarski kadiluk (zapadne periferije)

• U popisu iz 1743. godine, sela zapadno od Mostara (npr. Raška Gora, Goranci, Podveležje) beleže znatan broj pravoslavnih domaćinstava, uz zabeleške o njihovim stočarskim obavezama (npr. desetina u vuni, siru).

3. Pravoslavci kao „Vlasi“ – poreski status

U osmanskim dokumentima, pravoslavni Srbi u Hercegovini često su vođeni pod terminom „Vlasi“, što nije bila etnička, već društvena i poreska kategorija – označavala je polunomadske stočare sa posebnim obavezama.

• Popisi iz 1720-ih i 1750-ih godina ukazuju da su Vlasi (pravoslavni) imali pravo na sezonsku transhumanciju (katunarenje), ali i obavezu da daju vojsku i plaćaju poseban harač.
• Ovi popisi beleže čak 300–500 „vlaških kuća“ u delovima Zapadne Hercegovine, naročito između Rakitna, Duvna i Kupresa.

---

4. Uporedni pregled (orijentacioni)

Oblast (nahija)	Godina	Pravoslavna domaćinstva	Katolička domaćinstva	Muslimanska domaćinstva
Ljubuški	1737	37	23	90
Duvno (Tomislavgrad)	1743	68	45	112
Imotski	1768	52	30	75
Široki Brijeg (okolna sela)	1756	41	28	85

Napomena: Brojevi su orijentacioni, bazirani na fragmentima sačuvanih popisa i interpretaciji istoričara poput Mehmeda Mujezinovića, Marka Šunjića, Vladimira Ćorovića i fra Anđela Nuića.

5. Istoriografska interpretacija

Istoričari, poput Marka Šunjića i Vladimira Ćorovića, ukazuju da su pravoslavni Srbi bili vrlo prisutni u Zapadnoj Hercegovini tokom 18. veka, ali da su zbog ekonomske nesigurnosti, mešovitih brakova, nesrazmerne podrške katolicima od strane habsburške i kasnije austrougarske vlasti, vremenom asimilovani ili pokrštavani.

U brojnim slučajevima, pokrštavanje nije značilo potpunu promenu identiteta. Ljudi su zadržavali porodične slave, običaje, čak i kontakte sa rođacima iz pravoslavnih krajeva. Ipak, za spoljašnji svet, oni su sada bili deo katoličkog korpusa — što je dugoročno uticalo na demografsku i kulturnu sliku Zapadne Hercegovine.

Katolička crkva kao politički partner Beča

Važnu ulogu u ovom procesu igrala je Katolička crkva, naročito franjevački red sa sedištima u Širokom Brijegu, Mostaru i drugim centrima. Franjevci su se predstavljali kao čuvari vere i nacionalnog identiteta, ali su istovremeno bili čvrsto povezani sa austrougarskom administracijom. Mnogi su delovali kao posrednici između vlasti i naroda, što im je dalo dodatnu društvenu moć.

Katolički misionarski rad bio je posebno intenzivan u oblastima gde su Srbi živeli kao manjina — tamo gde pravoslavna crkva nije mogla da parira ni po brojnosti ni po logistici. U takvom ambijentu, pokrštavanje je postajalo — ako ne poželjno, onda svakako korisno.

Drugi svetski rat i Ustaški režim: nasilna kulminacija

Najdramatičnija faza pokrštavanja i progonâ pravoslavnih Srba dogodila se tokom Nezavisne Države Hrvatske (NDH) između 1941. i 1945. godine. Ustaški režim je, pod ideološkom parolom „trećine“ (trećinu Srba pobiti, trećinu prekrstiti, trećinu proterati), sproveo sistematske akcije nasilnog pokrštavanja, posebno u oblastima Zapadne Hercegovine.

Hiljade ljudi su prisilno prevođene u katoličanstvo, često bez stvarne mogućnosti izbora. Ovaj proces je bio brutalan, dokumentovan u mnogim izveštajima, a ostavio je duboke rane u kolektivnom pamćenju naroda. Posebno su bile aktivne katoličke župe i pojedinci koji su, često uz prećutnu ili otvorenu podršku režima, sprovodili pokrštavanja bez ikakve verske pripreme.

Proglašenjem Nezavisne Države Hrvatske (NDH) 10. aprila 1941. godine, vlast preuzimaju ustaše, fašistički pokret predvođen Ante Pavelićem, koji sprovodi brutalnu politiku etničkog čišćenja nad Srbima, Jevrejima i Romima. U tom kontekstu, prisilno pokrštavanje Srba postaje deo državne strategije.

Ustaški plan – „trećina, trećina, trećina“

Ustaška vlast je otvoreno propagirala formulu:

• trećinu Srba pobiti,
• trećinu pokrstiti,
• trećinu proterati.

Upravo u Zapadnoj Hercegovini – Široki Brijeg, Ljubuški, Posušje, Duvno – ova politika je najtemeljitije sprovedena. To su krajevi gde su Srbi već bili manjina, pa su represivne mere bile radikalnije i često sprovedene bez svedoka ili zabeleženih masovnih otpora.

Konkretni podaci i primeri pokrštavanja

1. Masovna pokrštavanja uz prisustvo ustaških jedinica

• U periodu od juna do decembra 1941., prema izveštajima Katoličke crkve i izveštajima Srpske pravoslavne crkve upućenim Londonu i Moskvi, više od 200.000 Srba je pokršteno na teritoriji NDH.
• Od toga, prema istoričaru Đuri Zatezalu, u Zapadnoj Hercegovini je pokršteno najmanje 12.000 Srba tokom 1941–1942.
• Pokrštavanja su često obavljali franjevci, uz prisustvo oružanih ustaških patrola, pod prisilom, a bez stvarne verske pripreme ili želje pojedinca.

2. Primer sela Kozica kod Vrgorca

U selu Kozica, koje je tada administrativno pripadalo kotaru Makarska, ali je imalo istorijske veze sa srpskom zajednicom u Zapadnoj Hercegovini, 1941. godine je pokršteno svih 86 pravoslavnih meštana, od kojih je većina kasnije ubijena. Pokrštavanje je obavljeno na brzinu, bez volje stanovništva, u crkvi u Dragljanima. Izveštaji potvrđuju da su ustaše nakon „obraćenja“ mnoge odmah odveli na prisilni rad ili u logore.

3. Slučaj Ljubuškog kotara

• Izveštaj župe Humac (kod Ljubuškog) iz 1942. godine govori o “uspješnom pokrštavanju“ više stotina „grko-istočnjaka“.
• Zabeleženi su slučajevi u kojima su čitave porodice (npr. prezimena: Vujčić, Radanović, Gvero) prevedene na katoličanstvo, bez ikakve duhovne pripreme, često samo potpisivanjem dokumenta u prisustvu sveštenika i oružnika.
• U mnogim slučajevima, odbijanje pokrštavanja značilo je smrt, što je zabeleženo i u svedočenjima posleratne komisije za utvrđivanje zločina okupatora.

Zločini nad nepoverenim i „nepokrštenim“ Srbima

• Manastir Žitomislić: Ustaše su u junu 1941. likvidirale sve monahe i bratstvo manastira, a potom minirale manastir. Zločin je bio povezan s odbijanjem monaha da se pokrste.
• Sela u okolini Širokog Brijega i Duvna: ustaške jedinice su upadale u pravoslavna sela i nudile pokrštavanje ili smrt. U mestima gde nije bilo otpora, ljudi su formalno prelazili u katoličanstvo, ali su mnogi potom stradali ili završili u logorima poput Jasenovca.

⛪ Uloga Katoličke crkve i franjevačkih struktura

• Pokrštavanja su često sprovodili lokalni franjevci iz samostana na Širokom Brijegu, pod izgovorom „spasenja duša“.
• Nadbiskup Stepinac je iz Zagreba više puta upozoravan na zloupotrebu vere, ali je i sam podržavao „dobrovoljna pokrštavanja“, iako su ona često bila formalna, usled straha.
• Posle rata, komunističke vlasti su optužile više katoličkih sveštenika iz Hercegovine za saradnju sa ustašama, među njima i neke franjevce iz Ljubuškog i Posušja.

Procena demografskih posledica

• Prema istraživanjima istoričara Vladimira Dedijera i Mladena Ivezića, srpsko stanovništvo u Zapadnoj Hercegovini je tokom NDH:
  • delimično pokršteno (oko 50–70% preživelih),
  • ubijeno u logorima (naročito muškarci i sveštenici),
  • raseljeno ka Crnoj Gori, Srbiji i istočnoj Hercegovini.

Posleratno ćutanje i identitetska tišina

Nakon Drugog svetskog rata, nova jugoslovenska vlast uvela je princip „bratstva i jedinstva“, ali nije se ozbiljno bavila pitanjima identitetskih trauma i posledica prisilnih pokrštavanja. Mnogi Srbi koji su prešli u katoličanstvo zadržali su nova imena i veroispovest, često iz straha ili potrebe da se uklope u novu sredinu.

Danas postoje porodice u Zapadnoj Hercegovini koje imaju srpska prezimena, govore istočnim dijalektom, ali su katolici — tiho svedočeći o složenosti istorije i zbrkanosti identiteta.

Savremeni odjek i kulturna rekonstrukcija

U poslednjim decenijama, pojavili su se istraživači i publicisti koji pokušavaju da rasvetle ovaj deo istorije, često nailazeći na otpor — i kod katoličkih i kod pravoslavnih institucija. Tema je i dalje politički i emocionalno nabujala.

Istoričari poput dr Srđana Graovca i Marka Šuice ukazuju na potrebu objektivne analize, bez simplifikacije. Istovremeno, porodična sećanja, usmena istorija i etnografska istraživanja pokazuju da proces pokrštavanja nije bio samo religijski, već duboko socijalni, kulturni i, na kraju, egzistencijalni.

Iako su prisilna pokrštavanja Srba u Zapadnoj Hercegovini imala vrhunac u 19. i posebno 20. veku, njihove posledice su duboko ukorenjene u savremeni društveni, kulturni i demografski pejzaž regiona. Kroz poslednjih nekoliko decenija, pitanja identiteta, vere i sećanja u Zapadnoj Hercegovini postaju teme ne samo lokalne istorije, već i šireg dijaloga o pomirenju, zaboravu i interpretaciji istorije.

Demografske posledice i statistički gubitak

• Prema popisu stanovništva iz 1931. godine, u kotarima Ljubuški, Duvno i Široki Brijeg živelo je ukupno oko 13.000 pravoslavnih Srba (neki izvori navode i do 15.000).
• Popis iz 1991. godine pokazuje dramatičan pad: u istim krajevima živi manje od 2.000 pravoslavaca, a u Širokom Brijegu – nijedan (0%).
• Popis iz 2013. (BiH) beleži još niže brojke:
  • Duvno (Tomislavgrad): 26 pravoslavaca,
  • Ljubuški: 41,
  • Grude i Široki Brijeg: bez pravoslavnih domaćinstava.

Ovo ukazuje na dugoročnu promenu etnokonfesionalne slike, u kojoj pokrštavanje, ali i nasilno proterivanje, asimilacija i ratne migracije, imaju ključnu ulogu.

Zaborav, ćutanje i (ne)kultura sećanja

U savremenim lokalnim narativima Zapadne Hercegovine, tema pokrštavanja Srba je izostavljena iz zvaničnih udžbenika, lokalnih muzeja i crkvenih arhiva. U većini slučajeva:

• Ne postoje spomen-ploče pokrštenim ili ubijenim Srbima,
• Ruševine pravoslavnih crkava (npr. u Grabovniku kod Duvna ili na području Rakitna) ostaju nerekonstruisane i neobeležene,
• Lokalni javni diskurs ignoriše postojanje pravoslavne zajednice u prošlosti.

Istovremeno, postoji i institucionalni otpor da se javno razgovara o pokrštavanjima, osim unutar specijalizovanih akademskih krugova u Beogradu, Banja Luci i delimično u Mostaru.

Obnova kulturno-verskih tragova: pokušaji i prepreke

Od 2000-ih, Srpska pravoslavna crkva i neke lokalne inicijative pokušale su da rekonstruišu identitetski i verski trag pravoslavlja u Zapadnoj Hercegovini.

Primera radi:

• Manastir Žitomislić (obnovljen 2005) – iako geografski bliži Mostaru, simbolično predstavlja kulturnu obnovu pravoslavlja u Hercegovini.
• Crkva Svetog Save u Duvnu, srušena tokom Drugog svetskog rata, do danas nije rekonstruisana, iako je SPC više puta pokušavala da pokrene inicijativu.
• Etno-projekti u Srbiji i RS, poput dokumentarnih filmova i zbornika (npr. Zaboravljeni Srbi Hercegovine, 2014), imaju za cilj oživljavanje narativa o pokrštavanju i gubitku identiteta.

Fenomen “nevidljivih Srba” i identitetska ambivalencija

U nekim mestima, naročito u selima oko Posušja, Gruda i Imotskog (s one strane granice), postoji pojava “tihe identitetske ambivalencije”:

• Porodice sa prezimenima i tradicijom koja ukazuje na pravoslavno poreklo (npr. Vuković, Popović, Gvozden), danas su formalno katoličke, ali čuvaju fragmente starog porodičnog narativa.
• Neke porodice i dalje obeležavaju slavu, običaj koji je nepoznat u rimokatoličkoj tradiciji, što ukazuje na duboko ukorenjene tragove pravoslavnog identiteta.

Sociološka istraživanja (npr. Vladimir Vasić, 2020.) beleže da oko 2.000 ljudi u Zapadnoj Hercegovini i južnoj Dalmaciji potiče od pokrštenih Srba, ali se ne identifikuju kao Srbi, već kao Hrvati katolici sa „drukčijim porodičnim korenima“.

Savremeni dijalog i pomirenje – ima li ga?

Iako su teme poput pokrštavanja Srba i zločina u NDH tabu u savremenom političkom govoru u Federaciji BiH, poslednjih godina beleže se određeni pokušaji dijaloga:

• Akademski skupovi, poput onih na Filozofskom fakultetu u Mostaru, otvaraju prostor za „teške teme“,
• Pojedinci u katoličkoj crkvi (npr. fra Iko Skoko) pozivaju na otvoren razgovor o zločinima iz prošlosti,
• Udruženja raseljenih Srba iz Hercegovine organizuju komemoracije i kulturne večeri koje podsećaju na sudbine pokrštenih.

Međutim, izostaje institucionalna podrška za trajnu kulturnu obnovu, kao i ozbiljna politička volja za pomirenje zasnovano na istini.

Savremeni odjek pokrštavanja Srba u Zapadnoj Hercegovini nije samo istorijsko pitanje, već i savremeni izazov pamćenja, identiteta i društvene pravde. Proces kulturne rekonstrukcije odvija se sporo, često bez podrške, ali opstaje zahvaljujući upornosti pojedinaca i snazi porodične memorije.

Zaključak: između prošlosti i budućnosti

Pokrštavanje Srba u Zapadnoj Hercegovini ostaje jedna od onih tema koja se teško uklapa u crno-bele šeme. Nasilje, pritisci, prilagođavanja i lične odluke utkali su se u složen mozaik ljudskih sudbina. Razumevanje tog procesa zahteva empatiju, istorijsko znanje i spremnost da se sagledaju sve strane.

Možda upravo u toj složenosti leži ključ za istinsko pomirenje — ne kroz zaborav, već kroz priznanje i razumevanje.

Evo tabele koja prikazuje ukupan broj stanovnika i procente/približne brojeve srpskog (pravoslavnog) stanovništva u području današnje Zapadne Hercegovine (područja kotara Ljubuški, Duvno, Posušje, Grude, Široki Brijeg i delovi Stoca), od srednjeg veka do savremenog doba.

⚠ Napomena: Podaci za ranije periode su procene zasnovane na istorijskim izvorima, putopisima i turskim popisima (defterima), dok su moderni podaci iz zvaničnih popisa (Jugoslavija i BiH).

Tabela: Stanovništvo i srpsko pravoslavno prisustvo u Zapadnoj Hercegovini

Period / Godina	Ukupan broj stanovnika (procena)	Broj Srba / Pravoslavnih	Udeo (%) srpskog stanovništva	Izvor / Napomena
Srednji vek (XIV vek)	~40.000–50.000	~10.000–15.000	25–30%	Kosačino područje; verski mozaik sa pravoslavnima i „krstjanima“
Osmanski defter (1712)	~30.000	~7.000–9.000	23–30%	Popis u nahijama Imotski, Ljubuški, Duvno; podatak o „grčkoj veri“
Osmanski defter (1768)	~34.000	~10.000	29%	Naročito u nahijama Ljubuški i Gabeli
Austrijski popis (1879)	56.571	10.274	18,2%	Popis u kotarima Duvno, Ljubuški i Posušje
Popis iz 1910 (A-U)	67.210	12.103	18,0%	Popis po veroispovesti; pravoslavni kao zasebna kategorija
Popis 1931 (Kraljevina Jugoslavija)	78.492	13.720	17,5%	Srbi pravoslavci u kotarima Zapadne Hercegovine
Popis 1971 (SFRJ)	92.000	3.526	3,8%	Posleratni gubici, migracije, pokatoličenja
Popis 1991 (SFRJ)	106.548	1.943	1,8%	Erozija srpskog prisustva, početak ratnih kretanja
Popis 2013 (BiH)	116.000+	oko 400	0,3%	Gotovo potpuno nestajanje Srba iz Zapadne Hercegovine

---

Napomene:

• Brojevi se odnose na širi region Zapadne Hercegovine, ne uključujući Mostar.
• Termin „Srbi“ u ranijim popisima nije korišćen, već se beležila veroispovest („pravoslavni“, „grčka vera“, „istočna vera“).
• Najveći pad broja Srba desio se između 1941–1945 i 1960-ih, usled nasilnih pokrštavanja, proterivanja i ekonomske migracije.