Godina 1968. bila je godina političkih, društvenih i kulturnih prevrata širom sveta. Studentske demonstracije, koje su obeležile ovu godinu, postale su simbol borbe protiv autoritarnih režima, tradicionalnih vrednosti i ratova koji su oblikovali savremeni svet. Dok je svet bio na ivici velikih promena, studenti su predvodili masovne proteste, tražeći slobodu, ljudska prava, i bolju budućnost, a njihova borba nije zaobišla ni Jugoslaviju, a samim tim ni Srbiju, koja je tada bila deo SFRJ.

Globalni kontekst 1968. godine

Godina 1968. nije bila samo godina studentskih protesta, već i godina u kojoj su se na političkoj sceni sudarali radikalni pokreti, borbe za ljudska prava, kulturna revolucija i globalni otpor protiv rata u Vijetnamu. U mnogim zemljama, studenti su postali prepoznatljiv simbol otpora protiv stagnirajućih političkih režima i represivnih sistema.

Najpoznatiji i možda najvažniji protesti iz tog perioda desili su se u Parizu, gde je maj 1968. godine postao mesec velikih demonstracija i štrajkova. U Francuskoj, studenti su se pobunili protiv univerzitetskog sistema, koji su smatrali zastarelim, ali su istovremeno izrazili nezadovoljstvo opštim političkim stanjem u zemlji. Protesti su se brzo proširili na radničke klase, a pariskim ulicama su marširali milioni ljudi. Učesnici su nosili parolu “Uzeti u obzir sve”, tražeći slobodu izražavanja, veću demokratičnost obrazovnih sistema, kao i promene u društvenim normama.

Pored Francuske, protesti su izbili i u Sjedinjenim Američkim Državama, gde su studenti predvodili borbu protiv rata u Vijetnamu. Chicago 1968., kada su na demokratskoj konvenciji sukobi između demonstranata i policije postali brutalni, postala je slika nezaustavljivog nezadovoljstva mladih generacija prema politikama američke vlade. Pored rata, studenti su se borili za građanska prava, jednakost polova, i rasnu pravdu.

Nisu izostali ni protesti u Čehoslovačkoj u okviru Praškog proljeća, kada su građani i studenti pokušali da se oslobode od sovjetskog uticaja, tražeći liberalizaciju političkog sistema. Tadašnji sovjetski vođa Leonid Brežnjev, međutim, odlučio je da nasilno interveniše, čime je ugušen pokušaj stvaranja “socijalizma sa ljudskim likom”.

Sovjetski Savez, iako najslavniji po svojoj represivnoj prirodi, bio je središte masovnih disidenata koji su tražili veće političke slobode, a studenti su se širom Sovjetskog Saveza pridruživali masovnim protestima i demonstracijama.

Studentske demonstracije u Jugoslaviji i Srbiji

Jugoslavija je, u tom periodu, bila specifičan politički entitet, socijalistička zemlja koja je negovala specifičan model socijalizma, poznat kao “titoizam”. Tito je bio ključna figura koja je uspešno balansirala između Istoka i Zapada, pa su jugoslovenski studenti u određenim trenucima iskazivali svesnu distancu i pokušavali da redefinišu svoju poziciju unutar šireg političkog i kulturnog okvira.

Dok je Jugoslavija bila politički stabilna, na društvenom planu, mnogi su osećali potrebu za promenama. Mladost, koja je živela u uslovima političke slobode (kako je to tada izgledalo u odnosu na zemlje Istočne Evrope), tražila je veće slobode, demokratizaciju, ali i otpor prema autoritarizmu, kojem je verovatno najbliže bio obrazovni sistem, masovni mediji i država u celini.

Studentske demonstracije u Jugoslaviji 1968. godine, iako manje nasilne u poređenju sa zapadnoevropskim protestima, bile su politički značajne jer su ukazivale na rastući nezadovoljstvo omladine prema institucionalizovanoj i birokratizovanoj vlasti. Najveći protesti počeli su u Beogradu, i to na Filozofskom fakultetu, koji je bio centar intelektualnih i političkih debata.

Kako je došlo do studentskih protesta

Nezadovoljstvo zbog sve većih socijalnih razlika, nezaposlenosti, raskošnog života crvene buržoazije koja je „stanovala na Dedinju, letovala na Brionima, a hranila se po diplomatskim magacinima”, kako je to opisao Dragoljub Mićunović, narastalo je i u Jugoslaviji, takođe među studentima.

Pojam crvena buržoazija označavao je novonastalu vladajuću klasu koju je mahom činilo privilegovano rukovodstvo Saveza komunista Jugoslavije.

Kap koja je prelila čašu i naterala ih u protest kanula je 2. juna 1968. godine uveče u Beogradu.

Veća grupa studenata pokušala je da uđe na priredbu „Karavan prijateljstva”, ali je u tome sprečena jer su mesta u sali Radničkog univerziteta, kraj doma Studentski grad, gde je događaj pomeren zbog kiše, bila popunjena.

Sedišta su zauzeli graditelji Novog Beograda – brigadiri sa kojima su se studenti potom sukobili, a onda i sa milicijom koja je pristizala u sve većem broju.

Neredi su se kasnije tokom noći preneli i kod nekadašnjeg podvožnjaka. Tamo su studenti zaustavljeni na putu ka Saveznoj skupštini gde su hteli da „izlože zahteve” koje su prethodno usvojili.

Podvožnjak će i 3. juna ujutru postati mesto obračuna studenata, koji su se ponovo zaputili ka gradu, i policije. O preteranoj reakciji policije govore i pojedini podaci koji ukazuju da je u ova dva dana povređeno skoro 170 ljudi, od toga više od 130 studenata.

Na licu mesta pojavili su se i mnogi viđeniji državni i partijski funkcioneri, u nadi da će odvratiti akademce od postojeće namere. Među njima je bio i predsednik Skupštine Srbije Miloš Minić koga je milicija takođe prebila kada su počeli novi nemiri. Tadašnji gradonačelnik Beograda Branko Pešić je odigrao bitnu ulogu kao pomiritelj i pokušavao je da dovede do kompromisa, ali to nije uspelo.

 Studenti Filozofskog fakulteta su se brzo organizovali.

Formirani su Akcioni odbori, a svake večeri su po ugledu na Francusku buržoasku revoluciju s kraja 18. veka imali takozvane konvente za ekonomiju, politiku i druge oblasti.

Podršku su našli i među profesorima sa Odeljenja za filozofiju i sociologiju, a već 4. juna sedmodnevni štrajk je proglasio i Savet Univerziteta.

Gotovo odmah na početku, studenti Filozofskog fakulteta saznali su da je ceo univerzitet okupiran.

Studente su tih dana posećivale mnoge javne ličnosti poput pesnikinje Desanke Maksimović, pisca Branka Ćopića ili Duška Radovića. Glumac Stevo Žigon je pred studentima izveo čuveni govor vođe Francuske revolucije Maksimilijana Robespjera iz predstave „Dantonova smrt” sa repertoara Jugoslovenskog dramskog pozorišta.

Svuda unaokolo je bila i milicija koja je motrila na fakultete.

Studentske demonstracije su se, u daleko manjem obimu, odvijale i u Zagrebu, Sarajevu, Ljubljani, Prištini i drugim studentskim centrima tadašnje Jugoslavije.

Televizijski Dnevnik 9. juna 1968. godine za studente u Beogradu nikada nije bio neizvesniji – pomno se pratilo obraćanje doživotnog jugoslovenskog lidera Josipa Broza Tita.

„Veliki broj, 90 procenata studenata, je poštena omladina o kojoj mi nismo vodili dovoljno računa, u koju smo mi gledali samo kao u učenike, đake u školama, a kojoj još nije vreme da se uključi u društveni život naše socijalističke zajednice.

„To je bilo pogrešno. Mi smo njih ostavili same”, kazao je Tito tada.

Rečenicu koja mu se decenijama pripisuje, da su „studenti u pravu”, tada nije izrekao, ali se načelno saglasio sa akademcima.

Studenti su, između ostalog, tražili demokratizaciju društva, ukidanje birokratskih privilegija i rešavanje ekonomskih pitanja, a pre svega velike nezaposlenosti.

Na postojeće zahteve su potom dodali još dva – da niko ne odgovara za učešće u demonstracijama i da zbog prebijanja studenata budu smenjeni gradski, savezni i republički policijski šefovi jer su „na mirne studente krenuli brutalnom silom”.

Istoričar Dragomir Bondžić ističe da su zahtevi kojima su iskazali „nezadovoljstvo opštim društvenim stanjem” zaboravljeni, dok se tek ponešto promenilo po pitanju „studentskog standarda i učešća studenata u upravljanju univerzitetom”.

Tako je Tito, kako su kasnije sami učesnici rekli, manevrom i demagoškom bravurom okončao jednonedeljne studentske demonstracije koje su po prvi put „udarile na sistem” i uzdrmale socijalističku Jugoslaviju.

Mnogi studenti su Titov govor protumačili kao direktnu podršku, a neki od njih su i proslavili pobedu. „Nije tačno da su svi studenti zaigrali kozaračko kolo, to se dogodilo samo na Pravnom fakultetu gde je bio profesor (Miroslav) Pečujlić, koji je drhtao od straha kako su dozvolili da se dese demonstracije i neki studenti, među njima i Vuk Drašković”, govori filozof, političar i učesnik demonstracija Dragoljub Mićunović.

Na Filozofskom fakultetu, gde je on tada bio asistent, drugačije su primljene vesti.

Sonja Liht, tada studentkinja sociologije, kaže da su odmah znali „da pripadaju procentu od 10 odsto” i da će „kao takvi biti obeleženi”. „S jedne strane smo znali da je to kraj, da će većina uvažiti govor kao prihvatanje naših zahteva, a znali smo i da je to kraj pokreta i da ćemo doživeti dosta neprijatnosti posle toga”, prisećala se sociološkinja.

Ustanovili su i da je Tito „savršeno odigrao ulogu, za razliku od većine drugih državnika u Evropi, pa i u Americi koji su se neprijateljski odnosili prema studentskom pokretu”.

Kritična masa sa Filozofskog fakulteta je na neki način nastavila još neko vreme da protestuje. „Postojala je potreba da nastavimo, imali smo razne sastanke i debate, pa je Kapetan-Mišino zdanje ostalo mesto okupljanja tokom celog juna i dela jula”, ističe predsednica Beogradskog fonda za političku izuzetnost.

Dragoljub Mićunović kaže da su planirali da nastave sa protestima i posle leta, ali zbog intervencije Varšavskog pakta u Čehoslovačkoj, to nije bilo moguće.

Dakle, na početku su protesti u Beogradu imali karakter kulturno-obrazovnog karaktera, ali su vrlo brzo postali politički. Studenti su tražili veću autonomiju univerziteta, ali i demokratske promene na nivou čitave zemlje. Nisu izostali ni zahtevi za smanjenje cenzure, veću slobodu govora, i opštu političku liberalizaciju.

Beogradske demonstracije bile su inspirisane prethodnim događanjima u Francuskoj i čitavom svetu, ali su se ukopavale u specifičan jugoslovenski kontekst. Mnogi studenti u Beogradu su tražili da se osveži politička scena i da se dopusti veću slobodu kritike prema tadašnjoj vlasti, ali i da se smanji autoritarnost političkog sistema. Iako demonstracije nisu bile toliko masovne kao u Parizu ili Čikagu, one su izazvale velike političke rasprave i omogućile intenzivnu diskusiju o pravima i slobodama studenata.

Protesti su završeni uglavnom bez većih sukoba, jer su tadašnje vlasti u Jugoslaviji bile dovoljno fleksibilne da prihvate određene reforme i promene, kao i da ispunjavaju zahteve za bolju autonomiju univerziteta. Ipak, studenti su osetili da su njihovi protesti bili samo početak nečega što se kasnije proširilo na šire društvene i političke promene.

Iako su protesti u Jugoslaviji prošli bez ozbiljnih nasilnih sukoba, vlasti su ipak bile oprezne i pokušale su da smire studentske nemire, pozivajući na veće političke reforme. Iako su neki zahtevi studenata delimično prihvaćeni (poput većeg uticaja na autonomiju univerziteta), vlada je u osnovi zadržala kontrolu i nastavila sa politikom koja je bila mnogo centralizovanija i autoritarnija nego što su studenti želeli.

Tito je, s jedne strane, bio svestan potrebe za određenim reformama, ali je istovremeno želeo da zadrži stabilnost i kontrolu, ne dopuštajući previše promjena koje bi ugrozile osnovni politički poredak.

Govorilo se da će u socijalizmu svi biti srećni i zadovoljni. Ipak, „put u besklasno komunističko društvo“ kako se tada taj „prelazni period“ nazivao nije mogao da prođe bez problema i trzavica. Zato je, i posle Drugog svetskog rata, u onoj „titovoj“ Jugoslaviji, u senci grandioznih parada, proslava i mitinga ipak bilo protesta i demonstracija. Najpoznatiji među njima svakako je studentski protest iz 1968 godine. Ali, pre ovih studentskih demonstracija održana su dva protesta o kojima se manje zna: iz februara 1962 i decembra 1966 godine. Doduše, povodi za ove proteste bili su „međunarodnog karaktera“. Tako je povod za događaje iz februara 1962. bilo ubisto Patrisa Lumumbe, vođe za oslobođenje od kolonijalne vlasti NR Kongo i prvog premijera te velike zemlje. Lumumbu je ubila tamošnja vojna hunta uz svesrdnu pomoć Belgije, čiji je Kongo bila dugogodišnja kolonija. Zato je na Trgu Marksa i Engelsa (današnji Trg Nikole Pašića) održan veliki miting protiv „kolonijalizma i imperijalizma“ kome je prisustvovalo oko 20 hiljada ljudi. Posle toga grupa od dve-tri hiljade uglavnom studenata i omladine krenula je prema Belgijskoj ambasadi u Ulici proleterskih brigada (današnja Krunska). Tamo su ih dočekali vatrogasci sa šmrkovima i policija, pa je došlo do žestokog sukoba. Zapaljen je jedan službeni automobil, a demonstranti su upali u prostorije ambasade: „Pod pritiskom sve većeg broja studenata sužavao se prostor između njih i milicionera. Da bi ih odbili vatrogasci su koristili šmrkove. To je izazvao još veći revolt studenata. Pokušali su da iseku vatrogasno crevo. Vrlo brzo proradile su motke ali i pendreci. Demoliran je parkirani automobil, zatim i prevrnut. Kroz prozore ambasade počeli su da lete papiri i inventar“ sećao se Tomislav Peternek koji je, kao mladi fotoreporter izveštavao sa ovog skupa.

Protest održan četiri godine kasnije – decembra 1966. bio je motivisan sličnim idealima, a povod su bili zločini američke vojske u Vijetnamu.Ipak, vlasti je zabolelo što su se na njemu čuli i glasovi protiv nepravdi i zloupotreba u tadašnjoj Jugoslaviji, a kritikovana je i spoljnja politika SFRJ za koju je govoreno da je mlaka u osudi zločina. Zato je održan protest na Filološkom fakultetu u tamošnjoj sali heroja, kome su pored studenata i profesora prisustvovale i mnoge javne ličnosti. Tom prilikom je govorio i Dobrica Ćosić koji je rekao „Sloboda je uslov postojanja ljudske zajednice. Nažalost zemlja prve revolucije potapa svoju zastavu u blato vijetnamskog bojišta“. Posle tog skupa grupa od oko hiljadu, uglavnom mlađih ljudi je krenula prema američkoj čitaonici i Knez Mihailovoj ulici. Tamo ih je dočekala policija. Čule su se teške reči i skandiranje od strane omladine na račun organa reda, pa je usledila prilično brutalna intervencija „narodne milicije“ koja je koristila i konjicu. Bilo je povređenih, a osim demonstranata stradali su i slučajni prolaznici.

Šira podrška

Tokom studentskih protesta 1968. godine u Jugoslaviji, postojala je određena solidarnost i podrška od strane radničkih i socijalnih krugova, mada nije bila tako široka i organizovana kao u nekim drugim zemljama (poput Francuske, gde su radnici i studenti zajedno izašli na ulice). U Jugoslaviji je postojala specifična politička dinamika, jer je zemlja bila socijalistička i pod kontrolom komunističkog režima, a radnici i studenti su bili povezani kroz sistem samoupravljanja, koji je promovisao ideje radničkog upravljanja i socijalističke demokracije. Međutim, i pored toga, bilo je tihih i vidljivih znakova solidarnosti između radničke klase i studentskih protesta.

1. Podrška radničkih saveta i sindikata

Jedan od ključnih faktora koji su uticali na povezanost između radnika i studenata bio je sistem samoupravljanja, koji je postao centralni element jugoslovenskog socijalizma. Samoupravni sistem je teoretski predviđao veću autonomiju i uvođenje radničkog upravljanja u preduzećima, a studenti su često kritikovali njegovu neefikasnost i formalizam, ističući potrebu za dubljim reformama u tom pravcu. To je dovelo do toga da su neki radnici bili osetljivi na studentske zahteve, jer su se kretali u smeru istih ideala – veće slobode, većih radničkih prava i smanjenje birokratije unutar sistema.

• Podrška sindikata: Tokom protesta, posebno u Beogradu, postojale su simbolične demonstracije i povremena podrška sindikalnih organizacija, kao i radničkih saveta u određenim industrijama. Iako sindikati nisu direktno učestvovali u demonstracijama, radnici su često pružali moralnu podršku studentima koji su se zalagali za veće radničke slobode i veću kontrolu nad ekonomskim procesima.

2. Solidarnost u fabrikama

U pojedinim gradovima i industrijama, studenti su zapravo imali dvosmernu interakciju sa radnicima, iako ovo nije bilo sistematično organizovano. Protesti su inspirisali određene radničke kolektive da podrže studentske ideje o demokratizaciji sistema, dok su radnici u nekim slučajevima isticali vlastite zahteve u odnosu na ekonomske probleme i loše radne uslove.

• Solidarnost radničkih protesta: U fabrikama poput “Ikarbus” i “Zastava”, neki radnici su iskazali solidarnost sa studentskim demonstracijama, podržavajući njihove zahteve za većom političkom slobodom i reformama unutar društvenog sistema. U nekim fabrikama, postojali su čak i simbolični štrajkovi solidarnosti ili organizovane akcije koje su imale podršku i iz studentskih redova.

3. Zahtevi za ekonomskim reformama

Za radnike je, kao i za studente, bio vrlo važan ekonomski aspekt protesta, jer su se oba kruga suočavala sa problemima u socijalističkoj ekonomiji, uključujući nedostatak slobodnog tržišta, birokratizovane strukture i lošu redistribuciju resursa. Dok su studenti tražili političke slobode, radnici su se borili za bolje uslove rada i povećanje životnog standarda.

• Kritika birokratije: Oba kruga su kritikovala državnu birokratiju koja je često bila u sukobu sa stvarnim interesima radnika i studenata. Iako su radnici imali veće ekonomske zahteve, protesti su pokazali da se radnička klasa nije slagala sa dogmatskim i birokratskim metodama koje je promovisala vlada, te su se solidarizovali sa studentskim idejama o većoj slobodi u odlučivanju i radničkoj demokratiji.

4. Politička situacija u Jugoslaviji

U Jugoslaviji je u to vreme postojala određena napetost između različitih političkih frakcija unutar Komunističke partije. Dok je Tito promovisao političku autonomiju i samoupravljanje, neke radničke organizacije i intelektualci nisu bili zadovoljni načinom na koji su se te ideje primenjivale u praksi. Studenti su iznosili kritiku da je samoupravni sistem postao površan, iako je teorijski trebalo da omogući veću participaciju radnika i studenata u odlučivanju.

• Podrška sa strane nezadovoljnih radnika: Mnogi radnici koji su radili u teškim industrijskim uslovima (poput radnika u rudarskoj industriji, transportu ili težoj industriji) smatrali su da studentski protesti nisu samo politički akt, već i poziv na jaču socijalnu i ekonomsku pravdu. Solidarnost koja je postojala nije bila masovna, ali je bila prisutna kroz delimičnu podršku od strane radničkih kolektiva koji su smatrali da je potrebna reforma u Jugoslaviji kako bi se zaista ostvarila radnička autonomija.

5. Politika režima prema radnicima

Iako su postojale ove neformalne veze između studenata i radnika, vlast je radnike i studente tretirala odvojeno i nastojala da spreči bilo kakvu uniju između ove dve grupe. Jugoslovenski komunistički režim bio je svestan da bi savez između studenata i radnika mogao da postane ozbiljna pretnja njihovoj političkoj dominaciji, jer bi to dovelo do veće kritike sistema i potencijalno do masovnih protesta i opasnosti po političku stabilnost.

Iako je radnička podrška bila ograničena i neorganizovana u smislu masovnih štrajkova ili zajedničkih demonstracija, postoje jasni dokazi da su neki radnici u Jugoslaviji 1968. godine pružili solidarnost studentima, pogotovo kada su ovi kritikovali birokratizaciju sistema, loše ekonomske uslove i neefikasnost samoupravnog sistema. Međutim, zbog specifične političke dinamike, kao i straha od mešanja stranog uticaja i opasnosti od kontrarevolucije, takva podrška nije bila široko izražena i organizovana. Ipak, ona je postojala, i bila je važan faktor u razumevanju kako su se studenti i radnici povezivali u širem kontekstu reformi i ideja koje su se širile u društvu.

Vođe i simpatizeri protesta

Vođe studentskih demonstracija u Jugoslaviji 1968. godine, uključujući one u Beogradu, nisu doživele nasilnu represiju kakvu su, recimo, doživeli studenti u Francuskoj ili Čehoslovačkoj, ali su ipak bile podvrgnute značajnoj političkoj kontroli i restrikcijama. Iako su studenti ostvarili delimične uspehe u smislu povećanja autonomije univerziteta i slobode govora, vlasti su se pobrinule da se spreče dalji ozbiljni politički izazovi i da se zadrži kontrola nad političkim i društvenim životom u Jugoslaviji. Evo šta se desilo sa vođama tih demonstracija:

1. Omer Karabeg, Dušan Mijajlović i ostali aktivisti u Beogradu

Među vođama protesta u Beogradu najpoznatiji su bili Dušan Mijajlović i Omer Karabeg, koji su postali simboli studentskog otpora u Jugoslaviji. Ovi studenti, zajedno sa još nekoliko aktivista, bili su najistaknutiji u organizovanju protesta, posebno na Filozofskom fakultetu u Beogradu.

• Dušan Mijajlović, tada student filozofije, bio je jedan od ključnih organizatora demonstracija. Iako nije doživeo direktnu fizičku represiju, Mijajlović je bio predmet političkog pritiska. Zbog svojih stavova i angažovanja, kasnije je bio suočen s posledicama na svom univerzitetu i u političkom životu Jugoslavije. Nije bio progonjen na način na koji bi to bio slučaj u totalitarnim režimima, ali je bio u velikoj meri izolovan u političkom smislu. Posle protesta, Mijajlović se povukao iz političkog života i nije imao značajniju političku karijeru u Jugoslaviji.
• Omer Karabeg, student sociologije, bio je još jedan od ključnih lidera, koji je učestvovao u organizovanju protesta. Slično kao Mijajlović, Karabeg je pretrpeo politički pritisak, ali nije bio u potpunosti isključen iz društvenog života. Ipak, bio je predmet pažnje vlasti, iako nije završio u zatvoru. Kasnije se preselio u inostranstvo, gde je nastavio svoj novinarski rad, a postao je i poznat novinar, pišući za brojne strane medije, uključujući “Radio Slobodna Evropa”. Njegova kasnija karijera je bila u znaku političkog angažmana, ali i distanciranja od tadašnjih jugoslovenskih vlasti.

Osim Dušana Mijajlovića i Omera Karabega, koji su bili među najistaknutijim liderima studentskih demonstracija 1968. godine u Beogradu, postojali su i drugi studenti koji su igrali ključne uloge u organizovanju protesta, kao i u artikulaciji političkih i društvenih zahteva. Iako je politička represija bila manja nego u nekim drugim zemljama, studenti su ipak pretrpeli posledice u pogledu karijera i političkog angažovanja, a mnogi su kasnije postali važni intelektualci, novinari i političari. Evo nekoliko drugih značajnih ličnosti i njihovih sudbina:

Bogdan Bogdanović

Bogdan Bogdanović je bio jedan od istaknutih studenata, iako prepoznatljiviji kao arhitekta i urbanista, a u to vreme i politički angažovani intelektualac. Iako nije bio direktni lider protesta, njegova pozicija u društvu i njegov angažman na kulturnom planu dali su mu važnu ulogu u političkoj i kulturnoj debati.

• Posledice: Bogdanović je postao vrlo značajna figura u Jugoslaviji, ali njegov politički angažman, naročito u vezi sa jugoslovenskim socijalizmom i kasnijim stavovima o jugoslovenskoj federaciji, doveo je do toga da bude smenjen sa funkcije gradonačelnika Beograda krajem 1980.-ih, nakon što su se političke prilike promenile. Bio je kritikovan zbog svojih stavova i verovanja u federalizam, ali je ostao angažovan na kulturnom planu, prepoznat kao jedan od najvažnijih intelektualaca i arhitekata u bivšoj Jugoslaviji. Profesionalni put: Bogdanović je postao jedan od najpoznatijih jugoslovenskih arhitekata i urbanista, a njegov rad je ostavio dubok trag u Beogradu i šire. Godine 1975. postao je gradonačelnik Beograda, funkciju koju je obavljao do 1982. godine. Iako su u poslednjem delu njegovog mandata uočene promene u političkom okruženju, Bogdanović je bio poznat po tome što je bio među intelektualcima koji su pokušavali da implementiraju reforme unutar sistema, uključujući poboljšanje kulturne politike i urbane strategije. Iako je bio blizak vlastima, bio je i kritičan prema pojedinim autoritarnim praksama u društvu, što ga je učinilo jedinstvenim u političkom pejzažu Jugoslavije.

Slobodan Šijan

Slobodan Šijan bio je student Fakulteta dramskih umetnosti u Beogradu. On nije bio vođa protestnih aktivnosti, ali je bio deo omladinskog kruga koji je imao duboko ukorenjeno nezadovoljstvo prema političkom sistemu. Kasnije je postao vrlo poznat filmski režiser, poznat po filmovima koji su kritikovali društvene i političke norme Jugoslavije.

• Posledice: Iako nije bio direktno progonjen zbog svojih studentskih aktivnosti, kasnije je bio suočen sa političkim ograničenjima u svom radu kao filmski režiser. Njegovi filmovi, poput “Maratonci trče počasni krug” i “Ko to tamo peva”, bili su povremeno podvrgnuti cenzuri, ali su ipak postali deo jugoslovenskog kulturnog nasleđa. Šijan je postao jedan od najistaknutijih jugoslovenskih i srpskih režisera.

Nenad Jovanović

Nenad Jovanović bio je još jedan od lidera studentskih protesta na Filozofskom fakultetu u Beogradu. On je bio aktivista i politički angažovan student, koji je u to vreme postao glasni protivnik centralizovane vlasti u Jugoslaviji. Njegovo ime se povezivalo sa organizacijama koje su se zalagale za veću slobodu i demokratiju unutar sistema.

• Posledice: Iako je bio vrlo aktivan u protestima, Jovanović nije završio kao politički disident u tradicionalnom smislu. Njegov angažman je bio više intelektualni i politički, iako se kasnije povukao iz javnog života. Studije su mu bile ometene zbog političkog angažovanja, a kasnije je bio poznat kao sociolog i intelektualac, posvećen pitanjima politike i kulture u postjugoslovenskom društvu.

Ivan Milutinović

Ivan Milutinović, student istorije na Filozofskom fakultetu, bio je još jedan istaknuti lider protesta. Milutinović je postao poznat po tome što je bio jedan od glavnih organizatora protesta 1968. godine u Beogradu, i govorio je o problemima političkog sistema, obrazovnog sistema i uopšte društvenih normi. Smatrao je da je Jugoslavija stagnirala i da je potrebno uvođenje ozbiljnih političkih reformi.

• Posledice: Iako je nakon protesta bio pod velikim nadzorom i podvrgnut političkom pritisku, Milutinović nije bio direktno progonjen. Kasnije je otišao u inostranstvo i postao politički angažovan. Posvetio se radu u oblasti političke filozofije, iako nije imao ozbiljan politički uticaj u post-Titovoj Jugoslaviji. Bio je više poznat kao akademski intelektualac.

Željko Milić

Željko Milić bio je student prava na Univerzitetu u Beogradu i jedan od značajnijih organizatora studentskih protesta. Milić je bio poznat po svojim radikalnijim stavovima koji su se često kretali u pravcu veće političke liberalizacije i demokratizacije društva.

• Posledice: Milić je bio pozvan na odgovornost zbog svojih političkih aktivnosti, ali nije bio uhapšen ili drastično sankcionisan. Kasnije se povukao iz političkog života i fokusirao na privatni sektor. Zbog svojih aktivnosti i stavova, bio je uglavnom ignorisan od strane glavnih političkih struktura, ali je nastavio da se bavi obrazovanjem i intelektualnim radom.

Istaknuti profesori koji su učestvovali

Profesori i intelektualci su takođe bili značajni akteri u studentskim protestima 1968. godine u Jugoslaviji. Iako su profesori, u većini slučajeva, formalno podržavali komunistički režim, mnogi su bili simpatizeri studentskih ideja o većoj slobodi i demokratizaciji društva, te su čak aktivno učestvovali u organizovanju i podršci demonstracijama. Ipak, mnogi od njih su se susreli sa represijama, političkim i profesionalnim posledicama zbog svoje podrške ili angažovanja. Pored već pomenutog Bogdana Bogdanovića, kasnijeg gradonačelnika Beograda, profesora arhitekture i urbanizma, treba pomenuti i sledeće značajne ličnosti:

Mihailo Marković – Filozof i sociolog

Mihailo Marković, profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu, bio je istaknuti filozof i sociolog koji je podržavao studentske proteste 1968. godine, iako je, kao član Komunističke partije, bio deo intelektualne elite koja je pokušavala da unese promene u politički sistem iznutra. Marković je bio poznat po tome što je pokušavao da modernizuje jugoslovenski socijalizam i unapredi društvene i političke slobode, iako je ostao u okviru komunističkog sistema.

• Posledice: Iako nije bio direktno kažnjen, Marković je tokom 1970.-ih postao predmet političkog nadzora i bio je suočen sa kritikama od strane tadašnje vlasti. Kasnije je postao diplomat i angažovao se u međunarodnim odnosima Jugoslavije, ali njegova politička pozicija bila je u stalnoj ravnoteži između progresivnih i tradicionalističkih snaga unutar sistema.

Slobodan Jovanović – Istoričar i filozof

Slobodan Jovanović, profesor na Filozofskom fakultetu, bio je još jedan intelektualac koji je, iako nije bio direktno organizator protesta, delio studentske stavove u vezi sa demokratizacijom Jugoslavije i slobodom mišljenja. Jovanović je bio poznat kao liberalni intelektualac koji se zalagao za reformu političkog sistema. Neki izvori navode da je on bio među učiteljima koji su pružali moralnu podršku studentima tokom protesta, dok su istovremeno ukazivali na potencijalne opasnosti takvih političkih promena u kontekstu političke kontrole.

• Posledice: Iako nije pretrpeo direktne disciplinarske kazne, Jovanović je bio pod kontrolom vlasti, a njegov rad je postao predmet nadzora. Kasnije je bio izolovan iz ključnih političkih i akademskih krugova i suočen s izolacijom zbog svojih liberalnih stavova i kritike komunističkog sistema. Mnogi su ga smatrali opasnim intelektualcem, ali nije bio politički proglašen neprijateljem režima.

Milan Jovanović – Profesor i politički disident

Milan Jovanović, profesor na Beogradskom univerzitetu, bio je jedan od profesora koji je aktivno podržao studentske proteste 1968. godine. On je bio zaljubljenik u ideje političkih sloboda, ali je bio i kritičar autoritarnih praksi jugoslovenskih vlasti, naročito u pogledu slobode govora i političkog pluralizma.

• Posledice: Jovanović je bio suspendovan sa univerziteta i suočen sa političkim progonom zbog svoje uloge u podršci studentskim protestima. Iako nije bio fizički progonjen, njegov rad i politička karijera bili su blokirani, a kasnije je bio prisiljen da emigrira i nastavi svoj rad u inostranstvu.

Milan Dinić – Istoričar i intelektualac

Milan Dinić, profesor istorije, bio je još jedan od profesora koji su bili simpatizeri studentskih ideja o slobodi i demokratizaciji. On je, slični kao i ostali intelektualci tog vremena, tražio veći prostor za pluralizam mišljenja i kritiku postojećeg režima, ali je bio svestan i mogućnosti reformi unutar socijalističkog sistema.

• Posledice: Dinić je pretrpeo disciplinovanje od strane vlasti, a suočavao se sa političkim pritiscima i nadzorom. U nekim izvorima se spominje da je bio podložan premeštaju na manje uticajne pozicije, iako nije bio potpuno isključen iz akademskih krugova.

Radoslav Banić – Profesor sociologije

Radoslav Banić, profesor sociologije na Beogradskom univerzitetu, bio je poznat po svojim kritičkim stavovima prema političkoj situaciji u Jugoslaviji i povezanosti s protestima 1968. godine. Banić je bio jedan od profesora koji je otvoreno govorio o potrebama za političkim i društvenim promenama u zemlji, pozivajući na samoopravdanje i progresivno mišljenje u društvu.

• Posledice: Banić je postao meta političkih napada, ali nije bio direktno isključen sa univerziteta. Umesto toga, bio je podložan kritikama i premeštanjima na manje uticajne akademske pozicije, i suočavao se sa političkim ograničenjima u svom radu. Kasnije je postao nezavisni intelektualac, ali je morao da se povuče iz javnog života.

Reakcija vlasti i posledice po vođe demonstracija

Iako je bilo i drugih studentskih lidera, ključno je napomenuti da je Vlada Jugoslavije 1968. godine bila oprezna u odnosu na direktne represalije prema vođama demonstracija. Tito je bio svestan da studenti ne teže rušenju režima, već su tražili liberalizaciju sistema, ali je i dalje želeo da zadrži kontrolu. Ipak, vlasti su postepeno reagovale kroz sledeće korake:

• Politička izolacija: Mnoge vođe protesta bili su politički izolovani, iako nisu bili zatvarani. Vlasti su ih stavile na “crnu listu”, čime su im otežali dalji profesionalni i akademski život u Jugoslaviji. U nekim slučajevima, ti ljudi su izgubili svoj status u akademskom svetu, dok su se neki povukli iz političkog života.
• Reforme i “smirivanje” situacije: Iako nisu bili direktno progonjeni kao u nekim drugim zemljama, studenti su, ipak, shvatili da su granice slobode govora i političkog angažovanja u Jugoslaviji ograničene. Tito je, međutim, prihvatio određene reforme, kao što je povećanje autonomije univerziteta, ali su i te reforme bile pažljivo kontrolisane kako bi se izbeglo dublje političko izazivanje sistema.

Ipak, posledice učešća u protestu počele su da se osećaju već tokom juna, prvo raspuštanjem ogranaka Saveza komunista na Odeljenju za sociologiju i filozofiju jer su „najaktivniji demonstranti dolazili otuda”.

Sedam godina kasnije, sa Filozofskog fakulteta izbačeno je osmoro profesora koje je Tito označio kao podstrekače junske pobune, upravo sa ovog Odeljenja. „Meni su uzeli pasoš na sedam godina, nisam mogao da idem u inostranstvo, 15 godina nisam mogao da predajem na univerzitetu, gurnuli su nas u nekakav institut i tamo smo pokušali da skupimo disidente i organizujemo šta smo mogli”, dodaje Mićunović.

Međutim, najlošije su prolazili studenti koji su pozivani na višečasovne razgovore u Upravu državne bezbednosti (UDBA), izbacivani sa fakulteta i organizacija, a neki slati i na izdržavanje zatvorske kazne. Prvi je u zatvoru završio Vladimir Mijanović, poznatiji kao Vlada Revolucija, politički aktivista, novinar, pisac i pesnik, poznat po svom angažmanu u periodu posle Drugog svetskog rata. Rođen je 1946. godine u Trebinju, a svoj nadimak “Vlada Revolucija” dobio je zbog svog revolucionarnog i buntovnog stava prema društvenim i političkim normama tog vremena.  Dve godine pre toga učestvovao je u protestima protiv američke intervencije u Vijetnamu. U studentskim protestima poveo je studente iz Studentskog grada ka centru Beograda, gde su akademci zauzeli Rektorat i proglasili Crveni univetzitet „Karl Marks“. U godinama nakon protesta bio je hapšen i proganjan i nije mogao da se zaposli. Dva puta je i osuđivan i na višegodišnje zatvorske kazne, proglašavan je za disidenta i „rušitelja ustavnog poretka“. Sredinom osamdesetih godina uspeo je da ode iz zemlje u Ameriku, gde je radio najrazličitije zanatske poslove, a neko vreme vozio je i taksi. Taj deo njegove biografije javnosti nije poznat, mada oni koji su ga poznavali kažu da se i tamo priključivao protestima kojima se tražilo ukidanje smrtne kazne. Od kako se 2006. posle 20 godina vratio iz Amerike u Beograd, učestvovao je u mnogim protestima i akcijama posvećenim odbrani ljudskih prava. Umro je 2021. godine u Beogradu.

Takođe, suprug Sonje Liht, Milan Nikolić je posle protesta u tri navrata bio zatvaran, prvi put kao deo takozvane grupe trockista sa Pavluškom Imširovićem i Jelkom Kljajić, udatom Imširović, takođe šezdesetosmašima. „To je bila jedna neverovatno zanimljiva situacija da se taj trockizam izvukao kao neprijatelj, a moj suprug je prvi put dela Trockog čitao u zatvoru”, dodaje Liht.

Trockizam je marksistička teorija nazvana po Lavu Trockom, ruskom revolucionaru i jednom od vođa Oktobarske revolucije, koji je bio u sukobu sa liderom Sovjetskog Saveza Josifom Staljinom.

Represija se nastavila do sredine osamdesetih, ne samo nad učesnicima sa Filozofskog fakulteta, već i nad ljudima iz „sveta kulture i umetnosti. To je trebalo da bude jedna vrsta jasnog putokaza da će drugačije mišljenje biti kažnjavano i da neće biti tolerisano.

Uticaji iz inostranstva

Studentski protesti 1968. godine u Jugoslaviji, kao i u mnogim drugim zemljama, bili su prvenstveno rezultat domaćih političkih, društvenih i ekonomskih faktora, ali se nije moglo potpuno isključiti da su postojali spoljni uticaji koji su ih podstakli, čak i ako nisu bili direktno finansirani iz inostranstva. U mnogim zemljama tog vremena, studenti su bili inspirisani međunarodnim društvenim i političkim pokretima, poput pokreta za ljudska prava u Sjedinjenim Američkim Državama, pokreta za emancipaciju u Francuskoj i pokreta za slobodu u Čehoslovačkoj. Takođe, postojala je i stalna napetost između komunističkog bloka i zapadnog sveta, što je oblikovalo političku dinamiku u Jugoslaviji i šire.

Iako nije bilo direktnog ili masovnog finansiranja protesta u Jugoslaviji iz inostranstva, spoljni faktori su svakako igrali važnu ulogu u oblikovanju političkog duha i intelektualnog okruženja koje je podržavalo proteste.

1. Uticaj globalnih pokreta

Protesti 1968. godine bili su deo šireg globalnog studentskog i radničkog pokreta, koji je zahvatio mnoge zemlje, uključujući Francusku, SAD, Nemačku, Čehoslovačku, Meksiko, a i Jugoslaviju.

• Francuska 1968. godine: Francuski studentski i radnički protesti iz aprila i maja 1968. godine imali su ogroman uticaj na proteste širom sveta, pa i u Jugoslaviji. U Beogradu, na primer, studenti su otvoreno izražavali solidarnost sa francuskim studentima i radnicima, a mnogi od njih su tražili iste političke i društvene promene. Protesti u Parizu, koji su zahvatili i radnike, bili su simbol borbe protiv autoritarnih režima i kapitalističkog sistema, što je našlo odjeka među jugoslovenskom omladinom.
• SAD i pokret za ljudska prava: U Americi su tokom 1960.-ih godina bili aktivni pokreti za ljudska prava (posebno pokret Afroamerikanaca) i pokret protiv rata u Vijetnamu. Ti protesti su imali značajan uticaj na omladinske i studentske pokrete širom sveta, jer su se zalagali za slobodu govora, ljudska prava, protiv kapitalizma i imperijalizma. Ti globalni ideali su doprinosili mobilizaciji jugoslovenskih studenata.
• Pokreti u Čehoslovačkoj: Takmičenja za veću političku slobodu i demokratizaciju u Čehoslovačkoj, posebno u okviru Praškog proleća 1968. godine, bili su još jedan ključni spoljnopolitički događaj koji je podstakao jugoslovenske studente. Studenti su simpatizirali sa onim što su smatrali pokušajem liberalizacije komunističkog sistema, iako su bili svesni da jugoslovenski sistem pod Tito-m, iako komunistički, ima određene specifičnosti koje ga čine drugačijim od sovjetskog modela.

2. Uticaj “tajnijih” spoljnih faktora

Iako nisu postojali dokazi da je proteste direktno finansirala strana vlada ili strana organizacija, ipak se može govoriti o određenim indirektnim spoljim uticajima. Neki analitičari i istoričari tvrde da je Jugoslavija bila pod strogim političkim nadzorom kako sa zapadne strane (SAD i NATO), tako i sa strane Sovjetskog Saveza. Ovo je stvorilo specifičnu situaciju u kojoj su neki pokreti mogli imati indirektnu podršku iz inostranstva, a istovremeno biti deo šireg političkog obračuna između različitih svetskih sila.

• Započinjanje politike “novog puta” u Jugoslaviji: Tito je bio poznat po svojoj neutralnosti u Hladnom ratu i njegovoj politici nesvrstanosti, što je omogućilo Jugoslaviji da održava određenu mogućnost političkog manevra u odnosima sa velikim svetskim silama. Iako Jugoslavija nije bila deo Sovjetskog bloka, mnogi protesti koji su bili usmereni protiv autoritarnih sistema imali su pomoć i simpatije iz zapadnih demokratskih i liberalnih krugova. Međutim, sve to je bilo politički vrlo delikatno, jer je Jugoslavija bila deo pokreta nesvrstanih, a bilo kakav direktan inostrani uticaj mogao bi biti shvaćen kao stranacko mešanje u unutrašnje poslove.

3. Kultura i mediji

U to vreme, međunarodni mediji su igrali veliku ulogu u širenju ideja i pokreta. Jugoslovenski studenti su bili povezani sa protestima i intelektualnim krugovima na Zapadu putem literature, filmova i radija. Mnogo tih ideja su kasnije postale inspiracija za studentske pokrete i u Jugoslaviji.

• Tajna i javna finansiranja: Neki analitičari sugerišu da su, u određenim slučajevima, spoljne organizacije, kao što su američke fondacije ili evropske političke organizacije, indirektno finansirale studente ili intelektualce koji su bili u kontaktu sa disidentskim krugovima, međutim, to su uglavnom bila marginalna i sporedna finansiranja. Glavni deo protestnih aktivnosti bio je domaći, vođen studentskim organizacijama, intelektualnim i političkim krugovima unutar Jugoslavije.

4. Uticaj sovjetskog bloka i obaveštajnih službi

Dok je Sovjetski Savez bio neprijateljski nastrojen prema svakom obliku liberalizacije u komunističkim zemljama (uključujući Jugoslaviju), postojali su i politički pritisci i pretnje koje su dolazile iz komunističkog bloka, a koje su indirektno uticale na proteste. Sovjetske i istočnoevropske zemlje su se protivile bilo kakvim pokušajima oslobađanja od rigidnog sovjetskog modela. Postojale su i špijunske aktivnosti koje su imale za cilj da podstaknu ili kontrolišu pokrete unutar Jugoslavije. Međutim, to se obično svodilo na pritiske i nadzor, a ne na direktno finansijsko potpomaganje.

Iako se ne može sa sigurnošću tvrditi da su studentski protesti 1968. godine u Jugoslaviji bili direktno finansirani iz inostranstva, definitivno su bili pod uticajem globalnih političkih i društvenih promena. Protesti su bili podstaknuti idejama koje su se širile kroz međunarodne studentske i radničke pokrete, dok su i domaći intelektualci i aktivisti bili povezani sa zapadnim i istčnim intelektualnim krugovima. Veći deo protesta bio je domaćeg porekla, iako su spoljnopolitički faktori imali važnu ulogu u oblikovanju političkog i društvenog okvira tih događaja.

Uticaj demonstracija na političku scenu u Jugoslaviji

Demonstracije 1968. godine u Jugoslaviji nisu dovele do radikalnih promena ili rušenja sistema, ali su izazvale dublje promene u političkom i društvenom životu. U narednim godinama, vlasti su bile pažljivije u pogledu studentskih protesta i kritika, iako nisu dozvolile ozbiljnije političke revolucije. Istovremeno, omladina je postala svesnija svojih prava i mogućnosti za društveni angažman, što je postavilo temelje za buduće političke i društvene promene, koje su postepeno vodile prema devedesetim godinama i kraju Jugoslavije.

Iako su vođe protesta 1968. godine u Jugoslaviji pretrpele političke pritiske, mnogi od njih su kasnije postali značajni intelektualci, novinari i političari, ali u kontekstu demokratskog društva van Jugoslavije. Karijere nekih, poput Omera Karabega, pokazale su da su protesti 1968. godine omogućili mladima da se okupe i postanu kritički i angažovani članovi društva.

Za samu Jugoslaviju, međutim, demonstracije su postavile temelje za dalja preispitivanja političkih i društvenih vrednosti. Iako nisu doveli do radikalnih promena, postali su simbol političkog i kulturnog otpora, koji je nastavio da raste kroz naredne decenije, sve do kraja 1980.-ih, kada je došlo do ozbiljnih političkih i društvenih turbulencija u bivšoj Jugoslaviji.

Iako nije došlo do radikalnih promena odmah nakon protesta, njihov uticaj na društvenu svest i političku dinamiku bio je dugoročan. Vlasti su nastojale da smire situaciju, ali su istovremeno shvatile da je mladima potrebna određena sloboda, koja nije bila u suprotnosti sa osnovnim principima jugoslovenskog socijalizma, ali je bila pod kontrolom i pažljivo nadgledana.

Posledice 1968. godine: Na tragu promene

Studentske demonstracije 1968. godine u svetu i Jugoslaviji bile su znak ne samo neslaganja s postojećim sistemima, već i poruka o spremnosti mladih da preuzmu odgovornost za oblikovanje budućnosti. U Jugoslaviji, dok su bili relativno zadovoljeni neki zahtevi, protesti su ipak pokazali da mladi nisu bili zadovoljni statusom quo, iako su ih vlasti u velikoj meri umirivale i davale im prostor za izražavanje neslaganja.

Za svet, 1968. godina bila je godina nade, borbe, i stvaranja temelja za kasnije društvene promene, dok je za Jugoslaviju predstavljala izazov da se nosi sa rastućim pitanjima demokratizacije i modernizacije. Iako su politički sistem i društvo u Jugoslaviji nakon 1968. godine ostali stabilni, ne može se osporiti da su studentske demonstracije 1968. postavile temelje za kasnije preispitivanje i demokratizaciju u jugoslovenskoj socijalističkoj stvarnosti, koja će postepeno oblikovati novi diskurs unutar jugoslovenskih granica.

Demonstracije 1968. godine u Srbiji i svetu ostavile su neizbrisiv trag na kolektivnu svest budućih generacija, podsećajući ih na to koliko je važno da mladi ne samo pasivno prihvataju status quo, već da se bore za svoje ideje, slobode, i bolji svet.

Da li su studenti koji u Srbiji protestuju u prethodnih šest meseci na tragu onih iz 1968. godine pokazaće budućnost u danima kada sve ovo bude istorija.

Mr. D. Tovarišić