Stećci, srednjovekovni spomenici od kamena, predstavljaju jedan od najsvetlijih i najlepših kulturnih simbola našeg regiona. Ovi monumentalni nadgrobni spomenici, koji su rasprostranjeni na Balkanu, naročito u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Crnoj Gori i Srbiji, do danas čuvaju mnoge tajne prošlih vremena, dok nam pričaju o istoriji, religiji, umetnosti i svakodnevnom životu srednjovekovnog stanovništva. Među njima se izdvaja i opština Trebinje, koja sa ponosom čuva svoje bogato nasleđe i brojne lokalitete stećaka, a među njima posebno jedan koji upućuje na našu vezu sa Orionom.

Bogatstvo kulturnog nasleđa u Trebinju

Opština Trebinje, smeštena na jugoistoku Bosne i Hercegovine, na granici sa Crnom Gorom, predstavljala je jedno od važnih središta srednjovekovnog života. Stećci u ovom regionu predstavljaju značajan deo materijalne kulture, koji je sve do danas opstao i izaziva fascinaciju među arheolozima, istoričarima i ljubiteljima kulturne baštine. Ukupno je registrovano nekoliko stotina stećaka u Trebinju i okolini, a neki od njih datiraju čak iz XI veka.

Stećci na ovom području ne samo da odražavaju bogatstvo umetničke izrade, već i raznolike verske i kulturne običaje tog vremena. Najveći broj stećaka u Trebinju pripada tipovima koji se mogu klasifikovati kao ploče, sanduci i krstače, a mnogi su ukrašeni složenim motivima poput krstova, vitezova, biljnih ukrasa i urezanih natpisa.

Stećci kao spomenici srednjovekovne elite

Stećci su često povezivani sa srednjovekovnom elitom, plemstvom i vladarima. U Trebinju, posebno u oblasti oko manastira Tvrdoš i u okolnim selima, nalazimo brojne stećke koji potiču iz perioda vladavine srednjovekovnih bosanskih vladara, kao i iz perioda osmanske dominacije. Ovi nadgrobni spomenici, ponekad izuzetno ukrašeni i urezani sa detaljima života i statusa pokojnika, svrstavaju se među najlepše primere umetnosti i religijske simbolike tog vremena.

U nekim slučajevima, stećci su nosili natpise u latinici ili ćirilici, koji su bili oslonjeni na religijske motive, istorijske događaje ili identifikaciju porodica i plemića. Često se spominju i imena vladara i plemića, dok su drugi stećci posvećeni običnim ljudima, koji nisu pripadali višim društvenim slojevima, ali su bili važni za svakodnevni život i kulturu tog perioda.

Stećci u manastiru Tvrdoš

Jedan od najpoznatijih lokaliteta stećaka u Trebinju je manastir Tvrdoš, koji je, pored svoje verske važnosti, domaćin brojnim spomenicima kulture. Manastir se nalazi na desnoj obali reke Trebišnjice i datira iz XIV veka. U njegovoj blizini nalaze se stećci koji pripadaju periodu pred osmansku vladavinu, a mnogi od njih su ukrašeni pravoslavnim simbolima, kao što su krstovi, lavanda, stilizovani lavovi, ptice i cvetni motivi.

Među najlepšim primerima umetničke izrade na stećcima u ovom području izdvaja se ploča sa prikazom vojnika, koja je do danas očuvala detalje odeće i ratničkih atributa, što može ukazivati na visoki društveni status pokojnika. Stećci u Tvrdošu odražavaju i važnost manastira kao središta duhovnog i kulturnog života ovog kraja, te njegovu povezanost sa plemstvom i elitom toga doba.

Ono što nije uspelo stotinama profesionalnih arheologa sa područja Jugoslavije i čitave Evrope za stotinu godina, razotkrio je jedno jutro trebinjski astronom i arheolog amater Miro Ilić. U razgovoru s njim saznajemo sledeće:

Miro, o čemu govori tvoja nova hipoteza?

–  Poznato je čitaocima da širom istočne Hercegovine postoje mnogobrojni nadgrobni spomenici, stećci. Ovi spomenici su podizani od 11. do 15. vijeka, a dolaskom turske okupacije prestali su biti izgrađivani. Najznačajnije karakteristike stećaka su dekorativni i figuralni motivi. Kao dekorativne motive najčešće srećemo rozete, spirale, listove loze, grožđe, likove sunca, zvijezda i polumjeseca. Kao figuralne motive nalazimo scene lova, povorke jelena, kola, a najpoznatiji je motiv čovjeka sa podignutom desnom rukom.

Taj poznati motiv je zapravo ono o čemu govori tvoja hipoteza?

– Da. Ovdje treba spomenuti da neki arheolozi smatraju da je podignuta ruka znak zakletve ili vjernosti, a drugi smatraju ovaj motiv sadržajnijim pokazateljem. Po ovima, čovjek uzdignute ruke predstavlja sazviježđe Oriona, a krug između ruke i glave predstavlja položaj Sunca na nebeskoj sferi prvog dana ljeta, odnosno ljetnjeg solsticija, dugodnevnice.

U čemu se tvoja hipoteza razlikuje od njihovog mišljenja?

– Moje mišljenje je naučno opravdanije od prethodnih mišljenja. Radi sagledavanja vremenske skale astronomskog događaja za kojeg tvrdim da je prikazan ovim motivom, potrebno je obrazloženje. Amaterski se bavim astronomijom dugo godina, tokom kojih sam pročitao dosta domaće i strane literature. Tako sam našao informaciju o zapisima kineskih dvorskih astronoma koji govore o novoj i izuzetno sjajnoj zvijezdi u sazviježđu Bika, uočenoj u rano jutro pred svitanje 4. jula 1054. godine. Oni su ovu zvijezdu zvali ”Gostujuća zvijezda” jer nije bila ucrtana na njihovim zvijezdanim kartama.

Danas znamo da je ta sjajna zvijezda zapravo bila veoma rijetka eksplozija Supernove zvijezde udaljene 6.500 svjetlosnih godina. Ostatak te zvjezdane eksplozije, teleskopom vidimo kao maglinu u čijem je središtu brzorotirajuća mala zvijezda pulsar.

Kako to povezuješ sa motivom na stećku?

– Slažem se da je na stećku sazviježđe Oriona predstavljeno ljudskom figurom. Ovo sazviježđe su takvim vidjeli i drevni Egipćani, Vavilonci i stari Grci. Ono po čemu se razlikuje moja hipoteza je da krug na stećku između ruke i glave predstavlja položaj Supernove zvijezde iz 1054. godine u sazviježđu Bika, koji je iznad sazviježđa Oriona. Krug ne predstavlja položaj Sunca u tački ljetnog solsticija koji je tada bio 16. juna 1054. godine. Naši preci nikako nisu mogli znati u kojem sazviježđu i blizu kojih zvijezda se Sunce pri dnevnoj svjetlosti tačno nalazilo na dan početka ljeta.

I najvažnije. Od položaja Supernove na nebeskoj sferi, tačka ljetnog solsticija je tada bila udaljena 19 stepeni istočnije. U slučaju da krug predstavlja tadašnji položaj Sunca na prvi dan ljeta, na stećku bi Sunce trebalo biti uklesano dalje sa desne strane podignute ruke, odnosno lijevo od nas gledano, a ne između ruke i glave. Dakle krug ne predstavlja Sunce, nego približni položaj Supernove iz 1054. godine na noćnom nebu, što se iz mojih slika jasno vidi.

Kako znaš gde je bio položaj Sunca prvog dana leta 1054. godine?

– Na računaru imam astronomski program koji pokazuje izgled neba 10.000 godina unaprijed i 8.000 godina unazad. Zapravo, riječ je o planetarijumu koji mi je pomogao da pratim položaje Mjeseca u odnosu na sjajnu Supernovu. Položaj Supernove je veoma blizu ekliptike, staze po kojoj se prividno kreću planete i Mjesec, pa je tada, od trenutka uočavanja pa narednih tri mjeseca, koliko je Supernova bila vidljiva golim okom, Mjesec tri puta prošao veoma blizu nje, samo tri stepena udaljen. Na mnogim stećcima nalazimo kombinaciju lika polumjeseca i zvijezde, jedno uz drugo. Smatram da taj dekorativni motiv predstavlja umanjeni prikaz događaja Supernove, odnosno prikaz bliskog prolaza Mjeseca pored sjajne nove zvijezde.

Koliko je ta ’’Gostujuća zvezda’’ bila sjajna?

– U danima maksimalnog sjaja bila je pet puta sjajnija od najvećeg prividnog sjaja planete Venere, dakle lako vidljiva i po danu. Na noćnom nebu to je bila izuzetno sjajna zvijezda, čak je pravila sjenu, što je moralo ostaviti čudesan utisak na naše pretke, toliko snažan da su ga uzeli za motiv na svojim nadgrobnim spomenicima.

Ovim astronomskim tumačenjem poznatog figuralnog motiva sa stećaka, potvrđuje se da je u kamenu zabilježen izuzetno rijedak kosmički događaj, što je jedinstveni istorijski zapis u čitavom svijetu. Da spomenem da u Evropi 1054. godine nije bilo zapisa o ovoj izuzetno sjajnoj zvijezdi, što je zaista neobično. Zato ovakvo astronomsko tumačenje daje ovom figuralnom motivu ogromno značenje, a nas čini ponosnim na naše pretke koji su taj događaj ovjekovječili na svojim kamenim nadgrobnim spomenicima, podsjećajući nas za duga vremena na sebe i svoje davno ugasnule živote.

Srbi vole da se takmiče, stoga poslednje pitanje u tom duhu. Mogu li profesionalni arheolozi pobiti tvoju hipotezu?

– Mogu. Ako pokažu jače argumente, a to je za njih nemoguća misija

Uloga stećaka u savremenoj turističkoj ponudi

Danas, stećci predstavljaju ne samo kulturno nasleđe, već i značajan turistički potencijal. Opština Trebinje je u poslednjih nekoliko godina postavila naglasak na očuvanje i promociju ovog nasleđa, čime je stvorena prilika za razvoj kulturnog turizma. Posetioci, kako iz zemlje, tako i iz inostranstva, dolaze da se upoznaju sa stećcima, istraže istorijske lokalitete i uživaju u jedinstvenom pejzažu jugoistočnog dela Bosne i Hercegovine.

Brojne turističke ture uključuju posete lokalitetima sa stećcima, a posebno su popularne ekskurzije u manastir Tvrdoš, ali i u sela poput Dvorišta, Dubrave i Bogdašića, gde se mogu videti stećci različitih tipova i ukrasa. Edukativni centar u Trebinju pruža dodatne informacije o značaju stećaka, njihovom istorijskom kontekstu i tehnikama izrade, što doprinosi podizanju svesti o važnosti očuvanja ovog nasleđa.

Stećci kao simbol identiteta

Stećci u Trebinju, kao i u drugim delovima Bosne i Hercegovine, igraju ključnu ulogu u oblikovanju kulturnog identiteta. Oni nisu samo spomenici prošlosti, već i simbol povezanosti ljudi sa svojim precima i tradicijom. Ovi nadgrobni spomenici nas podsećaju na važnost kulturne baštine u očuvanju istorije i identiteta naroda, a istovremeno nas podstiču na razmišljanje o neprekinutom toku vremena i prošlim generacijama koje su oblikovale društvo u kojem živimo danas.

U svetlu svega ovoga, stećci u opštini Trebinje predstavljaju ne samo neprocenjivo kulturno blago, već i poziv na očuvanje i poštovanje naših korena i tradicija. Ovi spomenici, kroz svoju jedinstvenu lepotu i složenost, pružaju nasleđe koje bi trebalo da traje još dugo, podsećajući nas na bogatstvo kulturne baštine Balkana.