Beograd, na ušću Save u Dunav, tokom svoje bogate istorije imao je više sistema za vodosnabdevanje, a akvadukti su igrali ključnu ulogu u obezbeđivanju pijaće vode za stanovništvo. Od rimskog Singidunuma do osmanskog perioda i kasnijih modernizacija, beogradski akvadukti predstavljaju značajan deo infrastrukturne baštine ovog grada.

Rimski akvadukti Singidunuma

Rimski Singidunum, vojni logor i kasnije razvijeni grad, imao je dobro organizovan vodovodni sistem koji je uključivao napredne građevinske tehnike i inženjerske metode. Rimljani su koristili različite metode za dovođenje vode, uključujući podzemne cevi, olovne i keramičke vodovodne cevi, kao i nadzemne akvadukte koji su vodu transportovali sa udaljenih izvora.

Postoje indicije da su rimski akvadukti dovodili vodu iz nekoliko pravaca, pre svega sa područja Avale, Malog Mokrog Luga i izvora u okolini Beograda. Najverovatnije su kombinovali podzemne kanale sa nadzemnim lukovima kako bi premostili neravne terene i omogućili gravitacioni transport vode, kakav je jedan deo pronađen pre dve godine na uglu Vlajkovićeve i Kosovske ulice kod Skupštine Srbije. Tada su arheolozi Muzeja grada Beograda okrili antički sloj koji sadrži ostatke dela rimskog vodovoda sa taložnikom iz perioda 2. i 3. veka, grobove i sarkofage koji će trajno biti izmešteni u Muzej grada.

Arheološka istraživanja su otkrila fragmente olovnih i keramičkih cevi, što potvrđuje postojanje sofisticiranog vodovodnog sistema. Smatra se da je jedan od glavnih akvadukata opsluživao vojni logor na Kalemegdanu, kao i termalne komplekse i javne česme u naseljenom delu grada. Rimski akvadukti su snabdevali i javna kupatila (terme), fontane i privatne domove, čime su značajno poboljšavali kvalitet života stanovništva.

Zbog specifičnog geografskog položaja Singidunuma, ovi vodovodni sistemi su morali da budu izuzetno precizno projektovani kako bi se obezbedio stalan dotok vode. Akvadukti su bili građeni od kamena i krečnog maltera, a neki delovi su možda imali i lukove slične onima u drugim rimskim gradovima.

Iako nisu u potpunosti istraženi i očuvani, ovi akvadukti predstavljaju dokaz visokog stepena urbanizacije Singidunuma i njegove važnosti unutar Rimskog carstva. Njihovo dalje istraživanje moglo bi doneti nova saznanja o vodovodnim sistemima antičkog Beograda.

Osmansko nasleđe Beograda

Višnjički akvadukt

Jedan od najpoznatijih akvadukata na teritoriji Beograda bio je Višnjički akvadukt, izgrađen tokom 18. veka za vreme osmanske vladavine. Njegova svrha bila je snabdevanje Beograda vodom iz izvora u Višnjičkoj banji.

Ovaj akvadukt je bio dug nekoliko kilometara i građen je od kamena i opeke. Imao je niz monumentalnih lukova koji su nosili vodeni kanal, a procenjuje se da su neki delovi konstrukcije dostizali visinu od 10 metara.

Njegova izgradnja bila je deo šireg osmanskog sistema vodosnabdevanja Beograda, koji je uključivao česme, bazene i cisterne.

Osmanlije su razvile složen i efikasan sistem vodosnabdevanja Beograda, oslanjajući se na mrežu vodovodnih kanala, bunara i akvadukata. Ovaj sistem je omogućio snabdevanje vodom ne samo domaćinstava, već i mnogih javnih objekata, džamija, hamama i karavan-saraja. U to vreme, čiste i funkcionalne česme bile su ključne za svakodnevni život stanovništva, a njihova izgradnja bila je čin pobožnosti i prestiža među osmanskim velikodostojnicima.

Varoški (Mokroluški) i Bulbulderski akvadukt

Pored Višnjičkog akvadukta, Beograd je tokom osmanske vladavine imao i druge značajne vodovodne sisteme, među kojima se ističu Varoški (Mokroluški) i Bulbulderski akvadukt.

Varoški akvadukt, poznat i kao Mokroluški, izgrađen je u 18. veku i dovodio je vodu iz Mokrog Luga do beogradskog Donjeg grada i varoši. Ovaj vodovod koristio je prirodne izvore iz područja današnje opštine Voždovac i sprovođen je nizom kanala, cevi i delimično nadzemnih struktura do užeg jezgra grada. Bio je dug oko 5 kilometara, građen od kamena i opeke, sa pojedinim lukovima koji su omogućavali premošćavanje manjih dolina. Visina lukova se kretala od 3 do 5 metara, dok je širina kanala bila oko 1 metar. Korišćen je za snabdevanje javnih česama, hamama, džamija i privatnih kuća. Postoje ostaci ovog sistema, ali su uglavnom prekriveni kasnijim urbanim razvojem.

Bulbulderski akvadukt je izgrađen najverovatnije  u periodu između 1521. i 1660. godine. Dovodio je vodu iz izvora u Bulbulderu (današnja Zvezdara) do centralnih delova Beograda. Ovaj vodovod bio je deo šire osmanske infrastrukture i koristio je keramičke i olovne cevi za transport vode. Trasa vodovoda je išla do Žagubice, a zatim današnjim ulicama 27. marta i Džordža Vašingtona ka Kalemegdanu. Na ovom vodovodu se nalazilo 20 česama. Jedna od njih se nalazila ispred kuće Đure Jakšića, u Skadarskoj ulici, do 1889. godine. Zvala se Skadarlija ili Skadarska česma, a iznad nje je prolazio akvadukt Bulbulderskog vodovoda ili vodovoda iz Slavujevog dola, što je prevod za Bulbulder. Ovaj akvadukt su meštani nazivali Skadarskom kapijom, a bio je delimično podzemnog i delimično nadzemnog tipa, sa segmentima koji su uključivali kamenim malterom povezane kanale. Visina njegovih nadzemnih delova iznosila je od 2 do 4 metra, dok je širina kanala bila oko 80 cm. Njegova izgradnja pomogla je u rešavanju problema vodosnabdevanja.

Oba akvadukta su bila deo šire mreže koja je činila osmanski sistem vodosnabdevanja grada, ali su vremenom zapušteni i zamenjeni modernim vodovodnim sistemima.

Sudbina starih akvadukata

U 19. i 20. veku, sa razvojem modernih vodovoda, stari akvadukti su izgubili svoju primarnu funkciju. Beograd je dobio prvi savremeni vodovod 1892. godine, čime su započete značajne infrastrukturne reforme.

Danas su ostaci rimskih i osmanskih akvadukata svedoci tehnološkog napretka kroz istoriju. Iako nisu u potpunosti očuvani, njihova arheološka i kulturna vrednost ostaje značajna. Očuvanje i valorizacija ovih objekata mogli bi doprineti boljem razumevanju bogate istorije Beograda.

Beogradski akvadukti, od rimskog doba do osmanskog perioda, predstavljaju ključne tačke u razvoju urbanog života i infrastrukture. Iako su danas uglavnom nestali, njihovi ostaci govore o vremenu kada su veliki inženjerski poduhvati omogućavali razvoj grada i poboljšavali život njegovih stanovnika.

Njihova priča nas podseća na to koliko je voda bila i ostala od suštinskog značaja za civilizaciju – od antičkih gradova do današnje metropole na Balkanu.

Mr. D. Tovarišić