Car Dušan, poznat i kao Dušan Silni, jedan je od najvažnijih vladara u istoriji Srbije, čije ime je ostalo duboko ukorenjeno u kolektivnoj svesti Srba. Njegova vladavina u 14. veku bila je obeležena velikim teritorijalnim osvajanjima, ekonomskim procvatom i snažnim centralizovanjem vlasti. Ipak, i pored ogromnog uticaja koji je imao na istoriju i kulturu Srbije, Dušan nije postao svetac, iako su u prošlim vekovima postojale određene inicijative da se on kanonizuje. Zašto!?

Činjenica da Car Dušan još uvek nije proglašen svecem ostavlja mnoge istorijske i teološke dileme, jer bi se moglo pretpostaviti da bi vladar koji je postigao tako visok status u istoriji mogao biti prepoznat kao svetac. Međutim, postoji nekoliko ključnih razloga zbog kojih car Dušan nije postao svetac, a oni su duboko povezani sa njegovim delovanjem tokom vladavine, njegovim karakterom, političkim odlukama i odnosima sa Crkvom.

1. Sukobi sa crkvenim autoritetima

Jedan od glavnih razloga zbog kojih car Dušan nije postao svetac je njegov odnos prema crkvenim autoritetima. U vreme njegove vladavine, Dušan je bio poznat po tome što je nastojao da stvori snažnu centralizovanu vlast, što je podrazumevalo i preispitivanje moći i autonomije crkve u okviru njegovog carstva. 1346. godine, car Dušan je ušao u ozbiljan sukob sa Carigradskom patrijaršijom, kada je osnovao autokefalnu Pećku patrijaršiju, čime je preuzeo crkvenu vlast iz ruku Konstantinopoljske patrijaršije.

Ovaj potez je izazvao snažnu osudu Carigradske crkve, koja je smatrala da je ovo ozbiljan raskol u crkvenom jedinstvu. Dušan je sebi dao titulu cara, što je uključivalo i titulu poglavara crkve, što je dodatno pogoršalo odnose sa patrijaršijom. Iako je ovaj potez bio deo njegove šire političke strategije da ojača autoritet i nezavisnost Srbije, crkva ga nije podržavala u tom smislu. Takvi postupci, koji su uključivali izazivanje razdora unutar crkvenog sistema, nisu bili pogodni za kanonizaciju, jer su kršili osnovne principe crkvene discipline i jedinstva.

Naime, Proglašenje carstva neminovno je vodilo promenama u crkvenoj organizaciji. Pre uzimanja carske titule Dušan je morao da uzdigne srpskog arhiepiskopa na rang patrijarha i arhiepiskopiju na rang patrijaršije. U okviru Dušanove države nalazile su se teritorije prostrane Srpske arhiepiskopije, Ohridske arhiepiskopije i brojne teritorije pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Na čelu Ohridske arhiepiskopije bio je arhiepiskop Nikola koji je dobro sarađivao sa srpskim vladarem i koji je učestvovao u ceremoniji Dušanovog carskog krunisanja. Prvi srpski patrijarh bio je Joanikije, a njegova titula je bila formulisana po uzoru na carsku i glasila je patrijarh Srbljem i Grkom. Takođe su episkopije uzdignute na rang mitropolija. Carigradska patrijaršija je odmah reagovala tako što je osudila ove promene. Razlog je verovatno bilo smenjivanje arhijereja koje je ranije postavio carigradski patrijarh.

Protivljenje ovim promenama dostiglo je vrhunac 1350. godine kada je carigradski patrijarh Kalist doneo odluku o izopštenju srpskog cara i srpskog patrijarha, što je dovelo do crkvenog raskola (1346.-1375. god.). Na osvojenim vizantijskim teritorijama zabeleženo je da je smenjeno više arhijereja, ali na njihova mesta nisu došli Srbi, već uglavnom Grci koji su bili spremni da priznaju novu vlast. U liturgijama su se morali spominjati srpski car i patrijarh.

Pod srpskom vlašću se nalazilo i jedno od najznačajnijih središta pravoslavne duhovnosti, Sveta gora, koja je pod srpsku vlast došla 1345. godine. Pošto je Dušan hteo da što pre uredi odnose sa Svetogorcima, poslao je na Atos svog logoteta Hrsa sa zadatkom da u Kareji pregovara sa svetogorskim protom i njegovim saborom. Novembra 1345. godine izdata je opšta hrisovulja kralja Stefana Dušana svim svetogorskim manastirima. Monasi su se obavezali da će u svojim molitvama spominjati srpskog vladara što je zapravo značilo priznavanje njegove vlasti. Dušan je prihvatio njihov uslov da se na prvom mestu pominje ime vizantijskog cara. Srpski car je garantovao dotadašnju autonomiju Svetoj gori i dao joj niz ekonomskih povlastica, a mnogim svetogorskim manastirima darovao je posede. Naročitu pažnju je posvetio srpskom manastiru, Hilandaru — Hilandarci su češće nego u prethodnom periodu dolazili na čelo svetogorske zajednice. Nova srpska vlast donela je mir i sigurnost posedima svetogorskih manastira.

U svom Zakoniku, Dušan naglašava svoju ulogu zaštitnika crkve i naglašava njenu samostalnost. U Zakoniku se vidi Dušanova briga da se uspostavi ravnomerno organizovana mreža parohija u selima i gradovima. On se brinuo i o pojedinačnim crkvama i manastirima od Jerusalima i Sinaja na istoku do Barija na zapadu.

Pored pravoslavnog stanovništva, u Srpskom carstvu je živeo i izvestan broj katolika, pre svega u primorskim gradovima od Kotora do Lješa. I na Dušanovom dvoru je bilo katolika (službenici iz Kotora i Dubrovnika, najamnici, poslanici, gosti). U središnjim oblastima srpske države katolika je bilo u rudarskim i trgovačkim naseobinama koje je Dušan obuhvatio svojim Zakonikom. Oni su mogli imati svoje sveštenike (ovo se podrazumevalo, pa se u Zakoniku posebno ne određuje), ali je bilo izričito zabranjeno da preobrate pravoslavnog vernika u katolicizam. Nije zabeleženo da su se katolički trgovci žalili zbog verske ugroženosti. Najviši stepen autonomije imali su katolici u primorskim gradovima.

Dušan je održavao intenzivne kontakte sa papom. Naročito intenzivne veze bile su sa papom Inoćentijem VI, sa kojim je Dušan pregovarao o priznavanju papskog primata. Dušan je imao dvostruki cilj: da ugarski kralj prestane sa napadima na Srbiju i da uz papsku pomoć organizuje borbu protiv Turaka. Papa je poslao misiju u Srbiju na čijem čelu je bio Petar Toma. U proleće—leto 1355. godine Petar Toma se sastao sa Dušanom u Krupištima. Svedočanstvo o njegovom boravku na srpskom dvoru ostavio je Filip Mezijer. Po njemu je boravak Petra Tome u Srbiji propraćen brojnim neprijatnostima i njegova misija nije postigla očekivane rezultate. Razlog neuspeha je pre svega bila promena situacije na srpsko-ugarskoj granici na kojoj je maja 1355. godine uspostavljen mir.

2. Politička ambicija i brutalnost u vladavini

Dušanov karakter i način vladavine takođe nisu išli u korist njegove kanonizacije. Njegov uspon na vlast nije bio samo rezultat političkih veština, već i brutalnosti i odlučnosti u ostvarivanju svojih ciljeva. On je prepoznavan kao vladar koji se nije ustručavao da koristi nasilje kako bi ostvario svoje ambicije. S obzirom na to da je bio poznat po krvavim vojnim pohodima i političkim čistkama, teško bi mogao biti prepoznat kao svetac.

Dušan je tokom svoje vladavine vodio brojne vojne pohode, uključujući osvajanje teritorija u današnjoj Albaniji, Makedoniji i Grčkoj, a neki od tih pohoda uključivali su nasilje prema civilima, uništavanje manastira i crkava, što je bilo u suprotnosti sa crkvenim vrednostima i učenjima. Osim toga, car Dušan je često koristio brutalnu represiju prema svojim političkim protivnicima, pa čak i prema svom ocu, Stefanu Urošu III, što je dodatno štetilo njegovoj reputaciji.

Prema pisanju Nićifora Grigora 1331. godine, mladi kralj Dušan je imao dvadeset dve godine, ali u to vreme je kralj Stefan Uroš III imao decu i sa drugom ženom, to je unelo strah mladom kralju Stefanu Dušanu i tako da je odlučio da svrgne kralja Stefana Uroša III Dečanskog uz podršku velikaša. Ipak, domaći izvori govore da je mladi kralj Stefan Dušan 1331. godine, imao oko 19 godina. Većina pisaca tvrdi da je zbog postupaka posle pobede kod Velbužda došlo do pobune, jer kralj Stefan Uroš III nije koristio veliku pobedu i nije dopustio svojoj vlasteli dobijanje novih teritorija i pljačku u Bugarskoj. Nije jasno da li je zahtev kralja Stefana Uroša III Dečanskog Dubrovniku da mu ustupi šest galija, koji je stigao u novembru 1330. godine, a nije ispunjen, imao veze sa sukobom između kralja i mladog kralja u Srbiji, koji postaje vidljiv u januaru 1331. godine. Verovatno krajem januara 1331. godine, do Dubrovnika su došle vesti o nekakvoj svađi, ili sukobu kraljeva u Srbiji. Dubrovčani su odlučili početkom februara 1331. godine da pišu obojici kraljeva, kako je Dubrovčanima žao što je došlo do sukoba kraljeva u Srbiji i da se nadaju obnovi mira, a izrazili su želje da budu zaštićeni trgovci iz Dubrovnika i njihova imovina. Vojska kralja Stefana Uroša III Dečanskog Nemanjića upala je u oblast Skadra protiv mladog kralja Stefana Dušana u vremenu od februara do aprila 1331. godine, ali mladi kralj Stefan Dušan je prešao na drugu stranu reke Bojane i izbegavao otvorenu bitku, a zatim se sastao sa ocem i izmirio u aprilu 1331. godine.

Izmirenje mladog kralja Dušana i njegovog oca u avgustu 1331. više nije moglo da se održi. Mladi kralj Stefan Dušan Nemanjić je pozvan da se pojavi na kraljevom dvoru, ali prema Danilovom nastavljaču u strahu od kralja, a na nagovor svoje vlastele mladi kralj Dušan se odlučio da sa njegovom vojskom iznenada napadne oca. Pred odluku da krene sa vojskom protiv oca, prema Danilovom Nastavljaču, mladi kralj Dušan Nemanjić je pomislio da ode iz Srbije i od oca. Prema pisanju u Danilovom zborniku, mladi kralj Stefan Dušan je pozvao svoje bližnje ljude: „Bežimo od njega u strane narode da ne poginemo prevremenom smrću“, ali oni su odbili taj poziv. Mladom kralju Stefanu Dušanu su odgovorili: „Bolje nam je da nam se dogodi i smrt u zemlji naših otaca, nego da se nađemo u tuđoj zemlji kao zarobljenici ili došljaci, a ako nas ne poslušaš, mi, uvećavši se kod roditelja tvoga, i ustavši, ići ćemo ka njemu, a tebe ćemo ostaviti u velikoj žalosti i preziru.”

Ohrabren od njegove vlastele, mladi kralj Dušan odlučio je da postane vođa pobune protiv oca kralja Stefana Uroša III, a u drugoj polovini avgusta 1331. godine, pobunjenici su brzo stigli od Skadra do područja Lipljana, to jest kraljevog dvora Nerodimlje. U blizini Nerodimlja se nalazila tvrđava Petrič, koja je služila kao sklonište kralju u slučaju opasnosti i kralj Stefan Uroš III je uspeo da pobegne u tvrđavu Petrič, ali se brzo predao, a mladi kralj Stefan Dušan se krunisao za kralja 8. septembra 1331. godine, u hramu blizu tvrđave Svrčin.

Više od mesec dana posle Dušanovog krunisanja, zatvoreni kralj Stefan Dečanski je umro 11. novembra 1331. godine. Anonimni nastavljač Danila zapisao je da je zarobljeni kralj Stefan Uroš III Dečanski odveden sa ženom u tvrđavu Zvečan na severu Kosovskog polja i da je tamo trebalo da bude čuvan, dok se ne izmiri sa kraljem Stefanom Dušanom, ali “kada se niko nije nadao … kralj Uroš III predade duh svoj Gospodu”. “I preneseno bi njegovo telo …, i položiše ga u rukotvorenom njegovom manastiru … Dečani.” Po Danilovom učeniku, zatvoreni kralj Stefan Dečanski je umro iznenada, ali nije napisano da li se to desilo nenasilnom smrću, ili je ubijen. Drugi izvori tvrde da je kralj Stefan Dušan popustio pred navaljivanjem moćne vlastele i odobrio, ili naredio da se kralj Stefan Uroš III Dečanski pogubi.

Pedesetak godina posle Dušanove smrti drugačiji opis ostavljen je u delu „Žitije Stevana Dečanskog” koje je sastavio Grigorije Camblak i koji je napisao da je zatvoreni srpski kralja Stefan Dečanski Nemanjić udavljen po naredbi njegovog sina kralja Stefana Dušana. Ovo delo pisano je prilično „antidušanovski“ sa namerom da pokojnog kralja oglasi kao velikomučenika. Srpska pravoslavna crkva je ovu potonju verziju uzela za kanonsku i za kralja Stefana Dečanskog kaže da je „od oca oslepljen a od sina udavljen“. Nićifor Grigora takođe navodi da je odveden u Zvečane, ali da su ga tamo zavadili velikaši, bez dozvole kralja Stefana Uroša IV Dušana. Nisu ni poznate nasilne promene, poznate su tek početkom ili krajem 15. veka, koje je napisao Grigorije Camblak, i u spomenima Konsantina od Ostrovice, kasnije ratnik poljskog vladara. Arhiepiskop Danila II koji je završio delo Žitija srpskih kraljeva i arhiepiskopa, pripoveda da je kralj Stefan Uroš III Dečanski pred kraj života promenio mišljenje prema svome sinu i da je, pod uticajem svoje mlade žene kraljice Marije Paleolog presto srpskih i pomorskih zemalja namenio svom sinu iz drugog braka Simeonu. Stefan Dušan, kao dobar sin nije želeo da se protivi „volji roditelja kraljevstva“ i otišao je čak u Carigrad odakle ga je vlastela nagovorila na povratak i sukob sa roditeljem koji je rezultovao bojem na Nerodimlju, posle koga je kralj Stefan Uroš III odveden u Zvečan i tamo posle nekog vremena umro prirodnom smrću, verovatno od srčanog udara.

Obe verzije su sasvim moguće ali ne postoji nikakav istorijski razlog zbog čega bi jedna bila favorizovana u odnosu na drugu. Kad pred istoričarima stoje dve suprotne verzije njihov je zadatak da izlože i predstave obe.

3. Nepomirljivost sa crkvenim učenjima

Sledeći značajan razlog zbog kojeg car Dušan nije postao svetac je njegovo nepomirljivo stajalište prema crkvenim učenjima, naročito u pogledu njegovog ponašanja i odluka u vezi sa religijskim životom u Srbiji. Iako je bio posvećen crkvi, Dušan se često ponašao kao apsolutni vladar u religijskim pitanjima, što je smatrano nepoštovanjem božanske vlasti. Na primer, on je 1349. godine izdao Dušanov zakonik, koji nije samo imao pravnu, već i crkvenu dimenziju, jer je regulisao odnose između crkve i države. Zakonik je često bio u suprotnosti sa tradicionalnim crkvenim zakonima i normama.

Jedno od obeležja Dušanove vladavine bila je i obimna zakonodavna delatnost. Izdat je veliki broj povelja. Još za vreme Dušanovog kraljevanja na srpski jezik je preveden Sintagmat Matije Vlastara koji predstavlja pravnu enciklopediju nastalu 1335. godine. Po ondašnjim shvatanjima Dušan je sa dobijanjem carske titule dobio pravo da postavlja zakone opšteg, univerzalnog karaktera. Smisao svog zakonodavnog rada Dušan je pokušao da objasni u uvodnoj povelji prvog dela Zakonika gde se vidi da krajnji ciljevi nisu samo ovozemaljski, nego objavljivanjem pravednih zakona, koji izviru iz pravoslavne vere vladar državi obezbeđuje mir i pobožan život, a time i put ka spasenju svih ljudi kojima vlada. Prvi deo Zakonika proglašen je 21. maja 6857. (1349.) godine, drugog indikta u Skoplju i sastoji se od sačuvanih 155 članova. Drugi deo objavljen je 6862. godine i sedmog indikta, koji odgovara vremenu od 1. septembra 1353. godine do 31. avgusta 1354. godine. Uopštavanjem, obično se piše da je dopuna objavljena 1354. godine. U drugom delu je sačuvano 66 članova. Sastavljači nisu poznati, a verovatno su poticali iz kruga dvorana čija je služba bila povezana sa sudstvom.

Dušanov zakonik (u starim prepisima se naziva Zakon blagovjernago cara Stefana)), uz Zakonopravilo Svetog Save, je najvažniji zakon (ustav) srednjovekovne Srbije. Dušanov zakonik je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima car Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika.

Original Zakonika nije sačuvan i poznat je samo na osnovu rukopisne tradicije. Sadržaj Zakonika je raznovrstan i nastoji da obuhvati gotovo sve oblasti života, ali je pojedinim oblastima posvećena različita pažnja — Srbija je iza sebe imala dugu pravnu tradiciju, pa su neke oblasti bile relativno dobro zakonski regulisane. U Zakoniku nisu doslovno ponavljane, a ni ukidane stare zakonske odredbe. Ti zakoni predstavljali su najveći autoritet i na njih se Dušan poziva u svojim propisima. Prvih 38 odredaba odnosi se na crkvu i tu se regulišu uglavnom aktuelni problemi odnosno ono što se ticalo položaja i delovanja crkve i njenih služitelja u konkretnim uslovima Dušanove države. Grupa od narednih 25 članova se odnosi na vlastelu. Ovde Dušan i njegovi zakonodavci nisu raspolagali opštim zakonskim tekstovima na koje bi se mogli ugledati. Postojao je samo niz pojedinačnih pravnih akata nastao u dugom vremenskom periodu, a odnosi između vladara i vlastele uglavnom su regulisani propisima običajnog prava. U ostalim delovima Zakonika primetno je manje grupisanje članova, ali ne i izlaganje po nekom određenom sistemu koji je primetan u prvom delu Zakonika. U sistemu kazni vlastela je bila povlašćena u odnosu na druge slojeve društva. Nedostatak odredaba koje se odnose na građansko-pravnu problematiku objašnjava se time što je ova oblast bila obrađena u Zakonu gradskom (delu Nomokanona), Zemljoradničkom zakonu i Zakonu cara Justinijana. Dušanov Zakonik pre svega bavio problemima iz krivičnog prava.

Zakonik je nastavio svoj život dugo nakon Dušanove smrti. Sigurno se primenjivao za vreme Dušanovog naslednika, cara Uroša. Nije poznato da li je imao primenu tokom poslednjih decenija srpske srednjovekovne države. Sa konačnim padom srpske srednjovekovne države pod tursku vlast suzilo se područje na kome su se mogle primeniti odredbe Zakonika. Prostora za njegovu primenu bilo je u malim autonomnim oblastima pod mletačkom vlašću kao što su Grbalj i Paštrovići. O praktičnom značaju svedoči postojanje tri rukopisa iz ovog područja, ali i jezičko i terminološko prilagođavanje aktuelnim prilikama.

Iako je zakonima hteo da unapredi i reguliše moralnu i društvenu životnu zajednicu, mnogi od tih zakona nisu odgovarali dogmama Crkve, a neki su ih čak osporavali, naročito u pogledu crkvenih procedura i disciplina. To je još jedan od razloga zbog kojeg nije mogao da bude prepoznat kao svetac.

4. Nepotpuna pokajanja i duhovna devijacija

Kanonizacija u pravoslavnoj crkvi nije samo stvar političkog ili društvenog statusa, već i duhovnog života vladara. Iako se u nekim slučajevima dopuštalo kanonizovanje vladara koji nisu bili u potpunosti “nevini”, ipak se očekivalo da pokažu pokajanje za svoje grehe i delovanja koja su bila u suprotnosti sa crkvenim učenjima. Dušan, međutim, nije pokazao znakove dubokog pokajanja ili duhovne transformacije do svoje smrti.

Na kraju, Dušanova smrt 1355. godine nije ostavila prostora za njegov duhovni preporod, pa je njegova kanonizacija postala sve manje izvodiva. Iako je tokom svog života bio zaštitnik crkve i mnogim manastirima omogućio prosperitet, njegova smrt, kao i njegov neprekinuti fokus na političkoj moći, nisu omogućili duhovnu promenu koja bi bila neophodna za kanonizaciju.

Kao i njegovi prethodnici, i Stefan Dušan je razvio široku ktitorsku delatnost. Prvo se pobrinuo za manastire u kojima su bili sahranjeni njegovi roditelji. Manastiru Banjska, zadužbini kralja Milutina, gde je bila sahranjena njegova majka, Dušan je potvrdio ranije posede i dao više novih sela. Posle carskog krunisanja još jednom je obdario ovaj manastir. Mnogo više pažnje posvetio je Dečanima, zadužbini svoga oca. Manastir je građen osam godina (1328.—1335.), pa je sigurno da je Dušanov udeo u podizanju ovog manastira bio veliki. Između 1337. i 1339. godine Dušan je teško oboleo, pa se zavetovao da će, ako preživi, podići crkvu i manastir u Jerusalimu. U Jerusalimu je postojao srpski manastir posvećen Svetom arhanđelu Mihailu, ali je opšte uverenje da je ovaj manastir podigao još kralj Milutin. Ovaj manastir je uživao prihode od Stonskog dohotka koji su srpskim vladarima plaćali Dubrovčani. Srpskih monaha je u Dušanovo vreme bilo i u Bogorodičinom manastiru na Sinaju.

Glavna Dušanova zadužbina bio je manastir posvećen svetim arhanđelima Mihailu i Gavrilu. Manastir se nalazio nedaleko od Prizrena i tu je prvobitno i Dušan sahranjen. Manastir je građen od 1347. do 1350. godine. Naročito divljenje izazivao je mozaički pod koji se nalazio u ovom manastiru. U petokupolnoj crkvi bio je pripremljen carev grob sa ležećom figurom pokojnika po zapadnjačkom uzoru. Dušan je ovaj manastir obdario mnogim posedima. Prizrenska tvrđava je trebalo da služi kao manastirska žitnica i riznica. Veliku pažnju ovom manastiru posvetio je i Dušanov naslednik, car Uroš.

5. Nedostatak narodnog konsenzusa

Za kanonizaciju bilo kojeg sveca u pravoslavnoj crkvi potrebno je da postoji široka podrška i konsenzus među narodom i crkvenim hijerarhijama. U slučaju cara Dušana, iako je bio veliki i poštovan vladar, njegove političke odluke i ličnost nisu u potpunosti bile prihvaćene od svih slojeva društva. Dušan je upravljao velikim teritorijama i narodima, ali nije bio u mogućnosti da postigne univerzalnu podršku među svim segmentima svog naroda, a posebno među onima koji su trpeli zbog njegove autoritarne vladavine.

Zaključak

Car Dušan, iako nezaboravan u istoriji Srbije i Balkana, nije postao svetac zbog svoje političke ambicije, sukoba sa crkvenim autoritetima, brutalnosti u vladavini i nemogućnosti da postigne duhovnu transformaciju potrebnu za kanonizaciju. Njegovo nasleđe ostaje ambivalentno, kao vladara koji je postigao velike uspehe na političkom planu, ali koji je ostao distanciran od duhovne svetosti koju crkva traži za svoje svece.