Život dragovoljca, političkog lidera, ali i kontroverzne ličnosti kao što je Apis, jednog od najpoznatijih srpskih oficira i vođe Crne ruke, obeležen je složenim i dramatičnim događajima, koji su uticali na istoriju Balkana i Srbije u periodu pred i tokom Prvog svetskog rata. Kroz njegovu biografiju provlače se tema borbe za slobodu, ideali, intrige, izdaje i tragičan pad jednog od najvažnijih junaka srpske istorije.

Početak životnog puta

Dragutin Dimitrijević Apis rođen je 18. avgusta 1886. godine u Beogradu, u porodici vojnog oficira. Od ranih godina, bio je pod uticajem vojnog okruženja, a njegova porodica je pripadala vojnom staležu, što je u velikoj meri oblikovalo njegov pogled na svet i životne ambicije. Apis je bio drugo od šestoro dece, a njegova porodica je imala značajan društveni status, što je omogućilo Dragutinu da stekne kvalitetno obrazovanje i vaspitanje u elitnim školama tog vremena.

Zanimljivo je da je Dragutin, kao dečak, pokazivao veliku sklonost prema vojničkoj disciplini i požrtvovanosti, zbog čega je odlučio da se posveti vojnoj karijeri. Upisao je Vojnu akademiju u Beogradu, gde je brzo stekao reputaciju talentovanog i ambicioznog kadeta. Vojna akademija bila je najsvetliji put za mladiće iz vojničkih porodica, i Apis je bio izuzetno posvećen svom školovanju, pa je ubrzo postao jedno od najistaknutijih imena među svojim kolegama. U to vreme, srpska vojska bila je simbol patriotizma i borbe za slobodu, što je dodatno podsticalo Apisovu odlučnost da postane njen deo.

Njegov život u vojsci nije bio samo fokusiran na vojnu obuku, već i na razumevanje političkih i društvenih tokova koji su oblikovali sudbinu Srbije. On je bio duboko zainteresovan za političke ideje, posebno one koje su se odnosile na srpsku slobodu i osvajanje prava na nacionalnu nezavisnost. U tom periodu, Srbijom su vladale velike političke tenzije, a ambicije Srbije da se oslobodi od strane moći, pre svega Austro-Ugarske, bile su u centru njegovih ideala.

Ubrzo po završetku akademije 1896. godine, Apis je postao deo srpske vojne elite. Njegovo vojno znanje i snaga karaktera omogućili su mu da napreduje u službi. No, njegov pogled na vojnu i političku moć bio je mnogo širi od običnog vojničkog službovanja. Iako je vojska bila njegov poziv, politička dinamika i veći ideali postali su njegova prava strast.

Apis je u mladosti stekao i duboko razumevanje tajnih organizacija koje su bile aktivne u Srbiji, pre svega „Crne ruke“ – tajne organizacije koju su činili oficiri, političari i drugi patrioti, čiji je cilj bio da se Srbija oslobodi od stranih uticaja. Iako je u početku bio samo povezan sa organizacijom kroz kontakte sa prijateljima i kolegama, ubrzo je postao ključni član „Crne ruke“, prepoznajući u njenoj filozofiji borbu za nacionalnu čast i slobodu.

Zanimljivo je da je Apis bio intelektualac, sposoban da balansira između vojne discipline i političkih ambicija. Po prirodi je bio ambiciozan, odlučan i harizmatičan, što mu je omogućilo da prepozna prilike za angažovanje u tajnim društvima, koji su u tom periodu igrali ključnu ulogu u srpskoj borbi protiv velikih imperija. Kroz rad unutar „Crne ruke“, Apis je postepeno formirao svoj politički i vojni karakter, koji će ga kasnije učiniti ključnim akterom u događanjima koja su obeležila početak Prvog svetskog rata.

Iako su Apisovi počeci bili obeleženi vojničkim ambicijama, vrlo brzo je postao i politički faktor, stvorivši duboke veze sa vladom i vojnim liderima. U tom periodu, on je počeo da razmišlja o Srbiji kao o naciji koja je bila pred velikim iskušenjima, prepoznajući opasnosti koje su dolazile sa strane Austro-Ugarske i Osmanskog carstva. Zbog toga je Apis bio duboko posvećen borbi za nacionalnu slobodu, verujući da bi jedino kroz osvajanje nezavisnosti i teritorijalnog ujedinjenja Srbija mogla da postane stabilna i samostalna država.

Apisov početak života, dakle, nije bio samo priča o vojnoj karijeri, već o dubokom angažovanju u političkim procesima i borbi za slobodu, koji će postaviti temelje za njegove buduće kontroverzne i ključne akcije, uključujući osnivanje i vođenje „Crne ruke“.

Vođa Crne ruke: Apis i radikalna borba za Veliku Srbiju

Nakon što je postao oficir u srpskoj vojsci, Dragutin Dimitrijević Apis se sve više uključivao u rad tajnih organizacija koje su delovale u Srbiji u prvim decenijama 20. veka. Iako u početku nije bio na čelu, Apis je ubrzo postao ključna figura u jednoj od najpoznatijih i najkontroverznijih organizacija tog vremena — Crnoj ruci.

Crna ruka (zvanično organizacija “Ujedinjenje ili smrt”), čije je jezgro formirano još za vreme Obrenovića, pre njihovog svrgavanja 1903.god., bila je tajno udruženje koje je osnovano maja 1911. godine, sa ciljem da se Srbiji obezbedi nacionalna sloboda, pre svega borbom protiv Austro-Ugarske, ali i oslobođenjem delova Balkana pod stranim okupacijama. Organizacija je imala radikalne metode, i njen cilj bio je da izveštajem, terorom i atentatima skupi ključnu podršku za stvaranje Velike Srbije, ujedinjene na Balkanu. Apis se brzo povezao sa drugim visokim oficirima i političkim liderima koji su delili njegove ideje o nacionalnom jedinstvu i borbi protiv stranih moćnika, a “Crna ruka” je postala glavna politička i vojna sila koja je bila spremna da koristi nasilje kako bi ostvarila svoje ciljeve.

Apis je bio duboko ubeđen da je borba za slobodu narodna dužnost, i nije se ustručavao da koristi najdrastičnije metode kako bi ostvario svoje političke ciljeve. Uz pomoć svojih istomišljenika, Apis je ubrzo postao vođa ove organizacije, postavljajući je u središte političkog života Srbije. On nije bio samo vojni lider, već je postao politički faktor koji je imao uticaj na samu srpsku vladu i njen kurs prema velikim imperijama.

Crna ruka bila je poznata po tome što je operisala u potpunoj tajnosti, pa su mnogi od njenih članova — uključujući i Apisa — delovali iz senke, bez ikakvog zvaničnog priznanja. No, uprkos tome, Apis je stvorio veoma bliske veze sa pojedinim vladinim funkcionerima i ključnim ličnostima, a organizacija je imala uticaj na donošenje političkih odluka. Njena najveća i najkontroverznija akcija bila je atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda 28. juna 1914. godine u Sarajevu, koji je bio direktan povod za izbijanje Prvog svetskog rata.

Apis je, kao vođa Crne ruke, bio ključna figura koja je organizovala, finansirala i postavila atentatore na strategijska mesta. Iako sam nije učestvovao u atentatu, njegov uticaj na planiranje i sprovođenje akcije bio je neosporan. Gavrilo Princip, koji je izvršio atentat, bio je jedan od članova Crne ruke, a mnogi članovi organizacije su se smatrali borcima za srpsku slobodu, spremnim da izazovu međunarodni sukob kako bi ostvarili svoje ciljeve.

Apis i njegova organizacija verovali su da bi atentat mogao biti katalizator za rat, što bi omogućilo Srbiji da se oslobodi od stranog uticaja, a samim tim i stvori šanse za Veliku Srbiju. Oni su smatrali da bi sukobi između velikih sila omogućili Srbiji da se širi i proširuje na teritorijama koje su bile pod vlašću Austro-Ugarske i drugih imperijalnih država.

Unutrašnji konflikti i kontrola vlasti

Iako su akcije Crne ruke bile usmerene ka spoljnim neprijateljima, unutar same organizacije bilo je i ozbiljnih političkih nesuglasica i rivalstava. Apis je morao da balansira između interesa srpske vlade i ambicija tajnih društava, među kojima je “Crna ruka” bila najpoznatija i najuticajnija. U ovom periodu, Apis je bio pod stalnim pritiskom — s jedne strane je imao podršku od onih koji su smatrali da će njegove radikalne akcije doneti slobodu, dok je s druge strane nailazio na nesuglasice sa vladom i vojnim vrhom, koji su želeli da izbegnu prekomerne sukobe s velikim silama.

Apis i njegovi sledbenici smatrali su da je potrebno primeniti brutalnu taktiku kako bi se postigao politički cilj, dok su neki od članova vlade smatrali da bi se putem diplomatije mogao postići isti rezultat. Sukobi sa zvaničnom vladom postepeno su postajali sve oštriji. U tom okruženju, Apis je postao sve više izolovan, ali i odlučan da sprovede svoje ideje. Njegova sposobnost da upravlja tim radikalnim i ponekad neobuzdanim članovima organizacije Crna ruka, kao i da se nosi sa sopstvenim nesuglasicama sa političkim liderima, pokazivala je njegovu snalažljivost i odlučnost.

Posledice atentata i kraj Crne ruke

Nakon što je atentat na Franca Ferdinanda doveo do početka Prvog svetskog rata, Apis je postao kontroverzna figura, iako je njegova organizacija imala svoje heroje, on je brzo postao predmet kritika i sumnji. Srpska vlada se našla pod velikim međunarodnim pritiscima, a činjenica da je Apis bio vođa tajne organizacije koja je izvela atentat izazvala je nesuglasice sa vlastima. Vlast u Srbiji, pod vođstvom kralja Petra I, sve više je pokušavala da se distancira od radikalnih metoda koje su primenjivane od strane Crne ruke.

Ubistvo nadvojvode Franca Ferdinanda i njegove supruge Sofije u Sarajevu 28. juna 1914. godine, izvršeno je od strane Gavrila Principa, člana organizacije Crna ruka. Iako Apis nije direktno učestvovao u atentatu, on je bio jedan od ključnih organizatora koji je stajao iza tog čin. Reakcije su bile momentalne – Austrougarska je okrivila Srbiju za atentat, što je direktno dovelo do izbijanja Prvog svetskog rata.

Apis je postao simbol srpske borbe protiv austrougarske dominacije, ali i simbol tajnih organizacija koje su bile spremne da koriste nasilje za ostvarivanje političkih ciljeva. Iako je bio ključni igrač u dramatičnom usponu Srbije u tom periodu, njegov odnos sa vladom i kraljem Petrom I bio je sve više napet.

Sukobi sa monarhijom i pad u nemilost

Iako je Dragutin Dimitrijević Apis bio jedan od ključnih aktera u vođenju Crne ruke i borbi za stvaranje Velike Srbije, njegovi odnosi sa monarhijom, odnosno vladom kralja Petra I i političkom elitom, postajali su sve više napeti i sukobljeni, što će na kraju dovesti do njegovog tragičnog kraja.

Apis je bio duboko posvećen ideji srpske nacionalne slobode, u kojoj je „Crna ruka“ igrala ključnu ulogu. Međutim, politika koju je zastupao bila je dalja od zvanične politike srpske vlade, koja je često pokušavala da izbegne sukobe s velikim silama, posebno sa Austro-Ugarskom. Iako je Apis bio vođa tajne organizacije koja je želela da izbaci Austro-Ugarsku sa Balkana, politička elita u Beogradu bila je oprezna u svojim postupcima i pristupu prema velikim silama.

Iako je Apis u početku bio u dobrim odnosima sa političkom vrhuškom, naročito sa ministrom vojnim, Aleksom Kovačevićem, ubrzo su postale očite razlike u njihovim stavovima. Apis i njegovi sledbenici smatrali su da Srbija mora da preduzme odlučne, čak radikalne korake kako bi obezbedila svoju sudbinu, dok je zvanična politika bila fokusirana na izbegavanje rata sa velikim silama, s ciljem da se očuva stabilnost i suverenitet.

Jedan od ključnih trenutaka u pogoršanju odnosa između Apisa i monarhije dogodio se tokom Prvog i Drugog balkanskog rata (1912.–1913.), kada je Srbija bila u savezu sa drugim balkanskim državama kako bi oslobodila teritorije pod osmanskom vlašću. Apis, kao i mnogi drugi oficiri, smatrao je da bi Srbija trebala da koristi svaki trenutak rata kako bi ostvarila širu teritorijalnu ekspanziju, posebno prema jugu, ka Makedoniji i Kosovu i Metohiji. Međutim, političke odluke kralja Petra I i srpske vlade bile su oprezne, ustrajući na diplomatiji i nastojanju da se ne izazovu sukobi s drugim evropskim silama.

Pored toga, Apis je sve više osećao da je zvanična vlast u Beogradu nesposobna da sprovede konkretne akcije koje bi zaštitile srpske interese na Balkanu. U tom periodu, organizacija Crna ruka je sve više postajala autonomna i delovala nezavisno od vladinih naredbi. Sukobi između radikalnih nacionalista, predvođenih Apisom, i umerenijih političara u Beogradu postali su sve izraženiji, što je stvorilo ozbiljan politički konflikt.

Atentat na Franca Ferdinanda i sve veći razdor

Najveći politički potres nastao je nakon atentata na nadvojvodu Franca Ferdinanda u Sarajevu 28. juna 1914. godine, koji je izvršen uz pomoć članova Crne ruke. Apis, iako nije bio neposredno uključen u izvršenje atentata, bio je ključni organizator i podržavalac ovog radikalnog čina. Iako su Apis i njegovi sledbenici verovali da će atentat dovesti do rata, omogućujući Srbiji šansu za širenje i oslobađanje teritorija, vlasti u Beogradu bile su zgrožene i vrlo oprezne. Atentat je izazvao ozbiljan diplomatski skandal, jer je Austro-Ugarska odmah optužila Srbiju za podržavanje terorizma.

Kralj Petar I i srpska vlada bili su u velikoj dilemi. Iako su prepoznali značaj borbe protiv Austro-Ugarske, nisu želeli da izazovu otvoreni sukob, dok je Apis smatrao da bi rat mogao doneti slobodu i ujedinjenje za sve Srbe. Sukobi unutar vlasti, između onih koji su želeli da održavaju diplomatske odnose sa velikim silama, i onih poput Apisa, koji su verovali da bi borba donela oslobođenje, postali su nepremostivi.

Kroz sve ovo, Apis je postajao sve više distanciran od zvanične vlasti. Njegova uloga u atentatu nije bila zvanično priznata od strane vlade, a istovremeno su se pojavile glasine da je Apis planirao i druge radikalne akcije, među kojima je bilo i planiranje državnog udara kako bi se smenila politička elita i uveo režim koji bi bio bliži njegovim nacionalističkim stavovima. Vlast u Beogradu počela je sve više da se distancira od njega, smatrajući ga pretnjom za stabilnost i međunarodni ugled države.

Hapšenje, suđenje i pogubljenje

S obzirom na rastuću kontrolu nad situacijom u vojsci i upravi, Apis je bio sve više opasan za srpsku monarhiju. Njegovo delovanje, koje je uključivalo formiranje radikalnih političkih veza i obavljanje nezavisnih operacija, počelo je ugrožavati političku stabilnost, što je dovelo do toga da ga vlasti počnu smatrati pretnjom za sopstvenu sigurnost.

U 1917. godini, dok je rat bio u punom jeku, Apis je uhapšen od strane vojne vlasti, koja je optužila njega i njegove pristaše za planiranje državnog udara i izdaju države. Suđenje je bilo politički motivisano i brzo, a optužbe protiv njega bile su ozbiljne, iako su mnogi smatrali da su one korišćene kako bi se eliminisala potencijalna pretnja monarhiji i političkom establišmentu.

Dragutinu Dimitrijeviću se danas pripisuje odgovornost za jedan manje poznat i neuspeli atentat – na princa Aleksandra Karađorđevića 11. septembra 1916. kod mesta Ostrova, u pozadini Solunskog fronta. 

Tom prilikom je, navodno, na regentov automobil ispaljeno više puščanih plotuna. Zbog ovoga, Apis je zajedno sa još desetoricom “crnorukaša”, uhapšen u decembru iste godine. Slučaj protiv njih danas je poznat pod nazivom “Solunski proces”.

Za vreme suđenja koje je trajalo puna dva meseca, mnogi su se okrenuli protiv Dragutina Dimitrijevića. Ironično, glavni protivnik postao mu je upravo čovek čiju je dinastiju doveo na vlast u Majskom prevratu 1903. godine. A protiv princa se ovog puta nije moglo… kazna je bila izvesna. 

Dragutin Dimitrijević je osuđen na smrt. Streljan je zajedno sa artiljerijskim majorom Ljubomirom Vulovićem i Radom Malobabićem 26. juna 1917. godine.

Pre streljanja, Apis je, ispisujući svoju poslednju volju, rekao:

“Neka Srbija bude srećna i neka se ispuni naš sveti zavet ujedinjenja celog srpstva, pa ću i ja posle svoje smrti biti srećan i blažen…”

Organizacija “Ujedinjenje ili smrt” ovim je zvanično prestala da postoji, mada je do današnjih dana ostala priča o njenom obnavljanju i delovanju koje seže do svih događaja u novijoj srpskoj istoriji.

Na obnovljenom sudskom procesu, posle Drugog svetskog rata, 1953. godine u Beogradu, Dragutin Dimitrijević Apis je rehabilitovan, a njegove zasluge su još jednom u istoriji priznate.

Političko nasleđe i kontroverze

Iako je Apis bio uklonjen sa političke scene, njegova smrt nije označila kraj političkih nesuglasica u Srbiji, niti su se radikalne ideje koje je zastupao potpuno povukle iz javnog života. Vezane za Apisove akcije, ali i za organizaciju Crna ruka, ostale su duboke podele unutar srpskog društva, posebno u vreme i neposredno nakon Prvog svetskog rata.

Apisov pad u nemilost i pogubljenje simbolizovali su tragičan raskol između ideala koje je predstavljao i zvanične politike, koja je bila fokusirana na očuvanje stabilnosti i pokušaj očuvanja mira u turbulentnom evropskom okruženju. Njegovo ime, međutim, ostalo je urezano u istoriji kao simbol borbe za nacionalnu slobodu, ali i kao opomena na opasnosti koje radikalizam i neusklađeni politički interesi mogu doneti.

Iako je Apis pogubljen, njegova uloga u istoriji Srbije ostala je duboko ukorenjena. On nije bio samo vođa tajne organizacije, već i osoba koja je duboko verovala u sudbinu Srba i borbu za nacionalnu slobodu. Za mnoge je bio herojski borac za Veliku Srbiju, dok su drugi smatrali da su njegove metode, poput atentata i nasilja, bile neopravdane i štetne za političku stabilnost.

Apisova ličnost je danas predmet kontroverzi i različitih interpretacija. Za neke je bio borac protiv imperijalističkih sila koje su preteče srpskoj slobodi, dok su ga drugi doživljavali kao izvor unutrašnjih konflikata i političkih nevolja.

Zaključak: Apis kao ikona i tragedija

Dragutin Dimitrijević Apis bio je, bez sumnje, jedna od najkontroverznijih i najvažnijih figura u istoriji Srbije i Balkana. Za mnoge, on je postao simbol borbe za srpsku slobodu i patriotizma, dok je za druge predstavljao opasnu i destruktivnu snagu, koja je svojim radikalnim idejama i metodama izazvala tragične posledice. Njegovo nasleđe i danas je predmet rasprava, a Apis je često viđen kao ikona srpskog nacionalizma, ali i kao figura čiji je pad doveo do nesagledivih posledica za srpsku političku i vojnu elitu.

Apis kao simbol borbe za Veliku Srbiju

Apisova uloga u stvaranju i rukovođenju organizacijom Crna ruka postavila ga je u centar srpske političke scene početkom 20. veka. Za mnoge Srbe, on je bio pravi heroj, čovek koji je stajao na čelu borbe za slobodu, teritorijalnu ekspanziju i jedinstvo svih Srba. Njegove ideje o stvaranju Velike Srbije – jedinstvene i nezavisne države koja bi obuhvatila sve teritorije naseljene Srbima – bile su snažno podržane među vojnom i radikalnom elitom, kao i delom srpske javnosti. Apis nije samo bio vojni lider, već i politički strateg koji je verovao u samoopredeljenje naroda i borbu protiv stranih okupatora, pre svega Austro-Ugarske.

Za članove Crne ruke i mnoge druge patriote, Apis je predstavljao neustrašivog borca protiv velikih evropskih sila koje su dominirale Balkanskim poluostrvom. Njegove akcije, posebno atentat na nadvojvodu Franca Ferdinanda, bile su shvaćene kao ne samo borba za teritorijalnu slobodu, već i kao čin protesta protiv nepravde i ugnjetavanja od strane moćnih suseda. U tom kontekstu, Apis je postao ikona borbe za nacionalnu slobodu, a njegova posvećenost ciljevima i želja da Srbija postane politički i vojni faktor u regionu bila je obožavana od strane njegovih sledbenika.

Apis kao tragedija

Iako je Apis bio duboko uveren u ispravnost svojih ideja, njegov život i nasleđe bili su, nažalost, obeleženi tragedijom – ne samo ličnom, već i političkom i nacionalnom. Sukobi sa monarhijom, neizbežni pad u nemilost i na kraju pogubljenje postavili su ga u kontrast sa idejama za koje se borio. Apis je bio poštovan od strane radikalnih nacionalista, ali je istovremeno bio izopšten od zvaničnih vlasti i nemoćan da ostvari svoje političke ambicije. Njegova smrt 1917. godine označila je kraj jednog političkog perioda, ali i početak novog, još tragičnijeg poglavlja u istoriji Srbije.

Jedan od ključnih razloga zbog kojih je Apis postao tragična figura jeste politički raskol između njega i zvanične vlasti. Iako su Apis i njegov krug smatrali da je potrebno da Srbija ide u pravcu šire teritorijalne ekspanzije i borbe protiv velikih sila, vlasti pod kraljem Petrom I i politička elita bili su zabrinuti zbog prekomernog rizika i destabilizacije zemlje. Atentat na Franca Ferdinanda, iako je imao ogromne političke posledice i značaj za Balkanski region, doveo je do potpunog političkog izolovanja Apisa.

Za monarhiju i vlasti u Beogradu, Apis je postao pretnja, a za strane sile – nepoželjna figura. U svom pokušaju da oblikuje sudbinu Srbije prema svom viđenju, Apis je postao „neposlušan igrač“, van kontrole zvaničnih institucija. Dok su političari i vladari pokušavali da održe balans u vrlo nestabilnom međunarodnom okruženju, Apisova radikalnost je bila sve manje podnošljiva. Bez obzira na njegove ambicije da deluje u interesu srpskog naroda, njegov prekomerni radikalizam doveo je do toga da ga vlasti smatraju opasnim za stabilnost države.

Tragičan završetak

Njegovo hapšenje i smrt bili su kulminacija jedne političke drame, koja je imala duboke posledice po njega, ali i po Srbiju. Apis je bio pogubljen 1917. godine, nakon što je suđenje bilo brza politička farsa. Presuda je bila politički motivisana, a Apis je optužen za izdaju i planiranje državnog udara, dok su mnogi njegovi sledbenici tvrdili da je on bio nepravedno osudjen i da je postao žrtva političkih obračuna. Za mnoge Srbe koji su ga smatrali herojem, njegov tragičan kraj bio je ne samo poraz njegove ideje, već i gubitak jednog od najvažnijih vođa tog vremena.

Apis je, dakle, postao ikona, ali i tragedija u srpskoj istoriji. Kao politička figura, on je imao veliki uticaj na oblikovanje nacionalne svesti u Srbiji, ali su njegove radikalne ideje, iako utemeljene u ideji slobode, dovele do političkog haosa i tragične smrti. Njegov pad, međutim, nije značio kraj njegovih ideja, jer su mnogi od njegovih sledbenika nastavili borbu za Veliku Srbiju, a njegov uticaj na srpski nacionalizam bio je dugoročan. Iako je bio označen kao izdajnik od strane zvanične vlasti, Apis i dalje ostaje lik koji budi duboke emocije i podeljena mišljenja, kako u srpskoj istoriji, tako i u istoriji Balkana.

Gakle, njegovo nasleđe je ambivalentno: za neke je Apis i dalje simbol borbe za slobodu i nacionalnu čast, dok za druge predstavlja tragičnu i destruktivnu snagu koja je dovela do neizmernih političkih posledica. U svakom slučaju, Apis je postao ikona srpskog nacionalizma, ali i tragedija koja je pokazala granice radikalnih političkih ciljeva u kontekstu dinamičnih međunarodnih odnosa.

Dragutin Dimitrijević Apis je ostao upamćen kao osoba koja je, iako kontroverzna i često opterećena kontradiktornim akcijama, bila ključna ličnost u istoriji Srbije. Njegovo ime zauzima posebno mesto u istoriji Balkana, gde je Apis, iako umro mlad, postao simbol političkih borbi, heroizma i tragedije.

Mr. D. Tovarišić