Na obodu Aranđelovca, u srcu Šumadije, smeštena je pećina Risovača, jedno od najznačajnijih arheoloških nalazišta u Srbiji. Ova pećina nije samo prirodni fenomen već i svedočanstvo o životu neandertalaca koji su pre više desetina hiljada godina naseljavali ove prostore. Njeni podzemni hodnici kriju ostatke davno nestalog sveta, pružajući istraživačima dragocen uvid u praistorijski život Balkana.

Pećina Risovača, smeštena je u istoimenom brdu nadomak Aranđelovca u valovitoj Šumadiji. Tačnije, na ulasku u Aranđelovac, kad se dolazi iz pravca Topole, na desnoj obali reke Kubršnice, oko 17 metara iznad njenog toka, nalazi se ova fascinantna pećina kojoj su naučnici opravdano podarili naziv „Podzemni muzej paleolita“.

Tokom ledenog doba, ona je predstavljala sklonište tadašnjeg čoveka, te zbog toga predstavlja jedno od najznačajnijih i najpoznatijih nalazišta paleolita u čitavoj Evropi. Stanovnici ovog kraja znali su da ovde postoji pećina od davnina, tačnije još pre 1937-1938 godine (ova godina se vezuje za početak rada kamenoloma), međutim, tada su ulaz u podzemne prostorije predstavljala samo dva uzana prolaza.

Ova pećina je, 1953. godine, otkrivena sasvim slučajno i tada je srušeno 20 metara dela na kom je ulaz, a ovim istraživanjima je rukovodio Branko Gavel.

Speleološka istraživanja koja su sprovedena 1975. godine, vođena od strane dr Radenka Lazarevića, pokazala su da u njoj postoje fosilni ostaci pećinskih životinja.

Prilikom ovih istraživanja otkopana je pećina čija dužina iznosi 190 metara. Dvorane od korala koji su različitih boja, oblika, kao i mnogobrojni ukrasi i predmeti koje je koristio pračovek, mogu se naći u Risovači. 

Otkriće pećine i značaj istraživanja

Pećina Risovača otkrivena je sredinom 20. veka, a prva istraživanja započeta su 1953. godine pod rukovodstvom čuvenog arheologa Dragoslava Srejovića. Tokom iskopavanja, pronađeni su brojni fosili životinja iz ledenog doba, uključujući mamute, nosoroge i pećinske medvede, ali i alatke koje su koristili neandertalci. Ova otkrića dokazala su da je pećina služila kao sklonište ljudima koji su ovde živeli pre oko 40.000 godina.

Pećina kao arheološko nalazište

Najvažniji pronalasci u Risovači uključuju kamene alatke i kosti koje su koristili neandertalci za lov i pripremu hrane. Ovi predmeti ukazuju na visok nivo prilagođavanja tadašnjih ljudi surovim klimatskim uslovima. Nađeni su i tragovi vatre, što potvrđuje da su neandertalci koristili vatru za zagrevanje i obradu hrane. Pored toga, analizom sedimentnih slojeva u pećini utvrđeno je da su se klimatske promene snažno odražavale na faunu i način života ljudi u tom periodu.

Osim alata i tragova vatre, u pećini su pronađene i kosti životinja koje su služile kao hrana, što dodatno potvrđuje da su neandertalci ovde boravili duže vreme. Arheolozi su takođe otkrili ostatke organizovanih staništa, što sugeriše da su tadašnji stanovnici Risovače posedovali određeni nivo društvene strukture. Neka od oruđa su izrađena od kremena, dok su druga pravljena od kostiju, što pokazuje prilagođavanje lokalnim resursima i visoku spretnost u izradi alata.

Zahvaljujući arheološkom materijalu pronađenom u ovoj pećini po prvi put je utvrđeno da je prostor južno od linije Sava-Dunav bio naseljen praistorijskim kulturama. Proučavanjem oblika kamenog i koštanog oruđa, došlo se do zaključka da je čovek koji je naseljavao ove prostore pravio oruđe koje je imalo konkretnu namenu i kao takav, bio je sasvim svesno i inteligentno biće. Do svih svojih otkrića, čovek koji je živeo u dalekom ledenom dobu, dolazio je tako što je direktno posmatrao prirodu. Shodno ovome može se zaključiti da je ovaj čovek imao mogućnost da ustanovi vezu između uzroka i posledice, pa je sve predmete izrađivao koristeći inteligenciju, što znači da je bio potpuno svestan toga da li mu ono može obezbediti preživljavanje, a takođe i egzistenciju čitave vrste.

Proticanjem mineralnih voda kroz ovu pećinu, nastao je poludragi kamen, mermerni oniks koji je ovde i pronađen. U dalekoj prošlosti, pre oko 110.000 godina, tj tokom nastanka pećine, ove vode su bile izuzetno hladne, dok su u kasnijem periodu ove vode postale toplije i njihovim taloženjem kao i fizičko-hemijskim procesima, stvoren je mermerni oniks. Čuvena voda „Knjaz Miloš“ je zapravo ova voda.

Pored mermernog oniksa, u pećini se nalazi još jedan kamen koji se teško može naći u prirodi. U pitanju je aragonit, a karakterističan je po tome što se njegovi kristali grupišu suprotno od gravitacione sile. Svi kanali u pećini ukupno su dugački 159 metara. Gledajući od ulaza, to su: Arheološki kanal, Kanal faune ledenog doba, Optimistička dvorana, Kaskadni kanal, Ćilibarska soba i na kraju je Dvorana risovačkog čoveka. Pećinski nakit, stalaktiti, korali, trakasti mermerni oniks, stubovi, golubiti smeđih, crvenkastih i belih tonova čine ovu pećinu izuzetno lepom. Uređenjem koje je poslednji put izvršeno 2009. godine, pećina Risovača je dekorativno osvetljena. Aparat za kalcifikaciju, pomoću koga se može videti nastanak stalaktita, stalagmita i pećinskih ukrasa, postavljen je u pećini kako bi najmlađi gosti mogli da se edukuju.

Koralna (Snežna) soba je jedna od ukupno dve niše koje se nalaze u zadnjem delu pećine, a karakteristična je po ukrasima koji su u obliku snežnog korala. Po studentu arheologije, Vesni Bogdanović, nazvana je druga niša. Ova studentkinja je takođe radila na istraživanju ove pećine, čime je i zaslužila da ova niša nosi njeno ime. U ovoj niši, pećinski nakit krasi više boja, što je posledica prisutnosti raznih vrsta minerala.

Ovu pećinu nastanjuje jedna vrsta slepog miša. To je takozvani potkovičar, a ova vrsta je ugrožena i zakonom zaštićena, što je karakteristično i za ostale vrste slepih miševa na području Evrope.

Ono po čemu se pećina Risovača izdvaja od ostalih pećina, jeste činjenica da ona čuva od propadanja i zaborava tragove čoveka iz davnog ledenog doba, kao i tragove njegovog delanja. Zahvaljujući načinu na koji je uređena, ova pećina privlači na hiljade posetilaca u toku godine, koji dolaze iz zemlje i inostranstva.

Danas se u ovoj pećini nalaze skulpture koje predstavljaju tadašnju porodicu neandertalskih lovaca. Ove figure su izrađene u prirodnoj veličini i oslikavaju ljude koji se bave uobičajenim aktivnostima vezanim za to doba, tj žena donosi drva za ogrev, jedan čovek se vraća iz lova, a drugi pravi neko oružje glačajući kamen.

U pećini se mogu naći i tragovi životinja koje potiču iz četvrtog, a ujedno i poslednjeg, ledenog doba i procenjuje se da su stari oko 100.000 godina. Velike klimatske promene koje su nastupile u tom dobu, prouzrokovale su velike migracije životinjskog sveta i to iz ledenih predela srednje Evrope ka južnoj Evropi, a i dalje ka severu Afrike.

Teritoriju današnje Srbije su u to doba naseljavale životinjske zajednice iz azijskih stepa, koje su na ove prostore došle krećući se iz Panonske nizije ka unutrašnosti Srbije. Kosti koje su pronađene u Risovačkoj pećini, u najvećoj meri pripadaju toplodobnim stepskim životinjama. Samo tri životinje od svih pronađenih su klasični predstavnici hladne klime i to: mamut, bizon i runasti nosorog.

Najveća količina pronađenih kostiju, oko 2/3, pripada pećinskom medvedu, koji je ujedno i najzastupljenija vrsta koja je nastanjivala Risovačku pećinu. Osim ovog medveda, pronađeni tragovi ukazuju i na zveri poput pećinske hijene, dok su ostaci pećinskog lava i lisice pronađeni u znatno manjoj količini. Koštani ostaci drugih vrsta sisara koji potiču iz ledenog doba su ostaci jazavca, zeca, divlje svinje, runastog nososroga i mamuta, ali su prezentovani u dosta manjoj količini. Zbog ovoga su figure pećinskog lava i pećinskog medveda postavljene duž glavnog kanala pećine Risovača.

Pećina Risovača zauzima važno mesto u istraživanju neandertalaca na Balkanu, jer pruža podatke o migracijama i načinu života ove izumrle ljudske vrste. S obzirom na to da su pronađeni predmeti iz različitih vremenskih perioda, naučnici veruju da je pećina bila više puta naseljavana tokom praistorije, što dodatno povećava njen značaj kao arheološkog nalazišta.

Prirodna lepota i turistički značaj

Pećina Risovača danas je uređena za turističke posete i predstavlja nezaobilaznu destinaciju za ljubitelje istorije i prirode. Unutrašnjost pećine krase prelepi stalaktiti i stalagmiti, a pažljivo osvetljenje doprinosi doživljaju misteriozne atmosfere drevnih vremena. Poseban segment turističkog obilaska posvećen je rekonstrukciji života neandertalaca, gde posetioci mogu videti replike alata, kostima i naselja iz tog perioda.

Zaštita i očuvanje

Zbog svog izuzetnog značaja, pećina Risovača zaštićena je kao spomenik prirode i kulturno dobro od velikog značaja za Srbiju. Stručnjaci kontinuirano rade na njenom očuvanju, dok se istraživanja nastavljaju s ciljem da se otkriju novi dokazi o životu neandertalaca i evoluciji ljudskih zajednica.

Zaključak

Pećina Risovača predstavlja neprocenjiv deo kulturne i prirodne baštine Srbije. Njeno arheološko bogatstvo omogućava naučnicima da rekonstruišu način života naših davnih predaka, dok istovremeno privlači turiste i ljubitelje istorije iz celog sveta. Ova pećina nije samo prozor u prošlost već i inspiracija za buduće generacije istraživača i avanturista.

Mr. D. Tovarišić