Lenđel kultura

Lenđel kultura je arheološka kultura evropskog neolita sa središtem na srednjem Dunavu u srednjoj Evropi. Procvat je doživela od 5000. do 4000. godine pre nove ere, završavajući fazom IV, npr. u Češkoj predstavljenoj kulturom Jordanov/Jordansmiler. Slede kultura levkastih čaša/TrB kultura i kultura Baden. Lokalitet istoimenog tipa nalazi se u Lenđelu u okrugu Tolna, u Mađarskoj.

Prethodila joj je kultura Linearne keramike, a nasledila je kultura Cord Vare. U svom severnom obimu, preklapala se sa nešto kasnijom, ali inače približno savremenom kulturom levkastih čaša. Takođe su blisko povezane s kulturom posuđa ukrašenim potezima i kulturom Rosena, koje se nalaze na severu i zapadu, respektivno.

Podgrupe horizonta Lenđel uključuju austrijsko/moravsko slikano posuđe I i II, Aichbuhl, Jordanov/Jordanov/Jordansmiler, Schussenried, Gatersleben itd.

To je pre široka sfera interakcije ili kulturni horizont nego arheološka kultura u užem smislu. Njegova rasprostranjenost se preklapa sa kulturom Tise i sa grnčarijom ukrašenom potezima (STK) sve do severa do Oslonkija (centralna Poljska).

Lenđelska keramika pronađena je u zapadnoj Mađarskoj, Češkoj, Slovačkoj, Austriji, Poljskoj i Sloveniji. Nekoliko nalaza sopotske kulture u Hrvatskoj i Mađarskoj datirano je u iste opšte periode kao i nalazi kulture Lenđel. Uticaj na stilove grnčarije nalazi se i dalje, u delovima Nemačke i Švajcarske.

Pripadnici Lenđel kulture bavili su se poljoprivredom i stočarstvom (uglavnom goveda, ali i svinje, i u manjoj meri ovikapridi), mada su pronađeni i mnogi ostaci divlje faune. Naselja su se sastojala od malih kuća kao i od trapezoidnih dugačkih kuća. Ova naselja su nekad bila otvorena, a nekad okružena odbrambenim jarkom.

*Neolitski nalazi u Šleziji, keramika Lenđel i levkasti čavlić 25-30*

*Neolitska kružna ograda u Srednjoj Evropi, rekonstrukcija*

Inhumacija je bila na odvojenim grobljima, u savijenom položaju, bez obzira na to na kojoj strani je pokojnik bio položen.

Lokacije Lenđela iz kasnijeg perioda pokazuju znake upotrebe bakra u obliku perli i kovanih traka, označavajući zoru halkolita u srednjoj Evropi.

Marija Gimbutas je kulturu povezivala sa naslovnim terminom Stara Evropa, iako je možda prošla kroz „kurganizaciju“ od strane Proto-Indoevropljana i postala integrisana u naslednicu kulture Globularnih amfora.

Arheogenetika

Prema arheogenetskim studijama, njegovo stanovništvo nije imalo ili je imalo zanemarljivu količinu indoevropskog stepskog porekla.

Lipson et all. (2017), Narasimshan et all (2019) i Patterson et all. (2022) otkrili su kod devet osoba iz Mađarske, koji su pripadali Lenđel kulturi, I-haplogrupe H, H-P96, I2a2a-S6635, I2a1a1b-S21825, G2a2a1-PF3148, J2a1a2b-Z1a25- i E1b1b1a1b1-L618. Ekstrahovana mtDNK su različite subgrupe U8b1a2b, N1a1a, T2b, H i H44, J1c, V1. Prema analizi ADMIKSTURE oni su imali otprilike 85-98% gene ranih evropskih farmera, 4-12% zapadnih lovaca-sakupljača i 0-3% poreklom iz zapadnih stepskih stočarskih područja.

Sopotska kultura

Sopotska kultura je neolitska arheološka kultura koja je prvi put identifikovana u istočnoj Slavoniji u današnjoj Hrvatskoj, a od tada je pronađena i na nekoliko lokaliteta u Mađarskoj. Bila je nastavak starčevačke kulture i pod jakim uticajem prethodne vinčanske kulture. Neki od arheoloških lokaliteta na kojima su pronađeni njeni artefakti su Samatovci, Vinkovci – Sopot, Otok, Privlaka, Vinkovci– Ervenica, Osijek, Bapska, Županja, Klokočevik. Raširila se u severnu Bosnu od svog prvobitnog područja na zapadu do severozapadne Hrvatske i na severu do mađarskog Transdunavlja, gde je pomogla da se pokrene lenđelska kultura. Kultura datira oko 5000 godina pre nove ere. Naselja su podignuta na obalama reka (najprimetnije na obalama Bosuta, u okolini savremenog grada Vinkovaca). Kuće su bile kvadratne i napravljene od drveta tehnikom preplitanja, ponekad podeljene u više prostorija. Artefakti uključuju mnoga oružja od kosti, kremena, opsidijana i peglanih vulkanskih stena i neke keramičke različitih veličina (bikonične posude sa dve drške, konične zdele, lonci i lonci u obliku slova S) ukrašene rezbarijama ili laganim ubodima i slikanjem.

Eponimno nalazište je Sopot, arheološko nalazište kod Vinkovaca, koje je datirano u 5480–3790 godina pre nove ere. Kulturu je prvi put identifikovao 1949. godine Vladimir Milojčić, a po ovom lokalitetu prvi put dao ime 1968. Stojan Dimitrijević, a generalno se kao takva pominje od 1971. godine.

Genetika

U genetskoj studiji iz 2017. objavljenoj u časopisu Nature, analizirani su ostaci šest osoba koje se pripisuju kulturi Sopota u Mađarskoj. Od četiri uzorka ekstrahovane I-DNK, dva su pripadala G2a2b-L30 ili različitim njegovim podkladama, jedan je pripadao I2-L596, a jedan J2. Ekstrahovana mtDNK su različite subklade U8b1b, H, T2c1, K1a i HV0a.

Studije Mathieson et al. 2018.god. i Patterson et al. 2022.god. analizirana su dva uzorka žena iz Hrvatske, pronađene mtDNK haplogrupe su N1a1a i T2b. Sedam uzoraka analiziranih do tada prema ADMIKSTURE analizi imalo je približno 87-98% ranih evropskih farmera, 2-12% zapadnih lovaca-sakupljača i 0-4% poreklom od zapadnih stepskih stočara.

Studija Frajliha i kolega iz 2021. godine objavljena u časopisu Nature testirala je genome 19 osoba iz sopotske kulture u Hrvatskoj. Od sedam uzetih uzoraka I-DNK, tri su pripadala haplogrupama G2a2, dva I2a2a-M223, jedan J i jedan C1a2b-Z38888. Haplogrupe mtDNK potpadale su pod različite subklade H, J2b1, K1a, K2b, N1a1a1, T2b, T2c1, T2f, U5b2 i U8b1.

Tiska kultura

Kultura Tise je arheološka kultura ranog halkolita, postojala je u srednjem i gornjem basenu reke Tise, a proširila se u Rumuniju (Krišana i Banat).

Genetske veze

Nastala je na ravnici Tise nakon kultura istočne linearno-trakaste keramike (Alfold) (pre svega sakalhatske) u Vinčanske kulture pod snažnijim uticajem Turdaš-Vinčanske kulture.

Tiska kultura je prethodila Tisapolgarskoj i Petreštinskoj kulturi.

Naselja ove kulture nalazila su se na plavnim ravnicama u slivu Tise, ponekad u obliku televa (brda iznad ruševina). Ribolov je igrao važnu ulogu u životu kulture.

Materijalna kultura

Osnovna karakteristika keramike tiske kulture je ornament u vidu meandara, tkanja („tekstilni stil“). Postojale su i čaše sa visokim postoljem, četvorougaone posude, takođe pozajmljene od drugih neolitskih kultura.

Keramika je jedinstvena: ornamenti podsećaju na posude linearno-trakaste keramike, ali su oslikane, kao kod njihovih južnih suseda, a ne reljefne.

Vrhunac umetnosti ove kulture je elegantna antropomorfna posuda otkrivena u blizini sela Hodon (severno od okruga Timiš) u obliku čoveka sa rukama podignutim ka nebu.

Tisapolgar kultura

*Eneolitske kulture Jugoistočne Evrope, sa glavnim arheološkim nalazištima (uključujući tipske lokalitete)*

Tisapolgarska kultura (4500–4000 pne) je bila eneolitska arheološka kultura u srednjoj Evropi u Karpatskom basenu, u Velikoj ugarskoj ravnici. Nalazila se na teritoriji današnje istočne Mađarske, u istočnoj Slovačkoj, u Zakarpatju u Ukrajini i u zapadnoj Rumuniji.

Tipska lokacija Tisapolgar-Basatania je grad u severoistočnoj Mađarskoj (Polgar). To je nastavak ranije neolitske kulture Tise. Tipska lokacija Romanesti se nalazi u Romanesti-Tomesti u okrugu Timis, Rumunija.

Većina podataka o tisapolgarskoj kulturi dolazi sa groblja; preko 150 pojedinačnih grobova je iskopano u Tisapolgar-Basatania. Keramika je neobojena, ali često uglačana i često ukrašena.

U Rumuniji je 2022. godine pronađeno 169 zlatnih prstenova, u sahrani žene visokog statusa koja je pripadala kulturi Tisapolgarm što je opisano kao “senzacionalno otkriće za to vreme”.

Genetika

Lipson et al. (2017) pronašao je u ostacima pet individua koji se pripisuju tisapolgarskoj kulturi tri G2a2b i njen subklad, i dva I2a i njen subklad. Od pet ekstrahovanih uzoraka mtDNK, tri su pripadala T21c, jedan je pripadao H26, a jedan H1.

Genetika Slovenskih naroda

Prema rezultatima genetičkih istraživanja, među stanovništvom slovenskih država najzastupljenije su dve patrilinearne (Y-DNK) haplogrupe: Haplogrupa R i Haplogrupa I. Haplogrupa R je dominantna u državama istočnih i zapadnih Slovena, kao i u Sloveniji, dok je Haplogrupa I dominantna u državama južnih Slovena (sa izuzetkom Slovenije). Međutim, Haplogrupa R je značajnim procentom zastupljena i u Srbiji (24%), Crnoj Gori (21%), Bosni i Hercegovini (21%), Hrvatskoj (30%), Makedoniji (26%), dok je Haplogrupa I značajnim procentom zastupljena u Sloveniji (32%), Belorusiji (25%), Češkoj (24%), Slovačkoj (24%), Ukrajini (17%), Rusiji (16%) i Poljskoj (16%). U Bugarskoj su te dve haplogrupe relativno podjednako zastupljene, uz blagu prednost haplogrupe R (28%), naspram haplogrupe I (27%).

Haplogrupa I je zastupljena u Srbiji (39%), Bosni i Hercegovini (56%), Crnoj Gori (37%), Hrvatskoj (44%), Makedoniji (28%).

Kod dela stanovništva slovenskih država se u određenom procentu nalaze i Haplogrupa N, Haplogrupa E i Haplogrupa J.

Haplogrupa N je najzastupljenija u Rusiji (23%), Belorusiji (10%), Ukrajini (7,5%), a u manjim procentima je zastupljena i u Slovačkoj (3%), Srbiji (2%), Crnoj Gori (1,5%), itd.

Haplogrupa E je zastupljena u Makedoniji (22%), Bugarskoj (23%), Srbiji (18%), Crnoj Gori (27%), Bosni i Hercegovini (14%), Hrvatskoj (11%), Slovačkoj (7%), Češkoj (6%), Belorusiji (4%), itd.

Haplogrupa J je zastupljena u Makedoniji (16%), Bugarskoj (15%), Srbiji (9%), Crnoj Gori (10%), Bosni i Hercegovini (7%), Češkoj (6%), Ukrajini (8%), itd.

Poredeći genetiku Slovenskih naroda primećuje se velika sličnost, posebno današnjih južnoslovenskih naroda, sa genetikom neolitskog stanovništva i kultura Srednje Evrope još u periodu od pre 7000-8000 godina. Isto važi i za kulture koje su prethodile goreobrađenim, Vinčansku i Starčevačku, čemu ćemo posvetiti pažnju u nekom od narednih tekstova, te se može postaviti pitanje i lako odgovoriti na njega: da li su zaista južnoslovenski narodi došli u VII-VIII veku na Balkan ili su hiljadama godina ovde starosedeoci!?

Mr. D. Tovarišić