Istorija Seleukidskog carstva je priča o slavnoj ekspanziji i sporom propadanju. Seleukidsko carstvo je bila jedna od najvećih helenističkih država nastala nakon smrti Aleksandra Velikog 323. p.n.e i prostiralo se od Egejskog mora sve do Baktrije na istoku. Moćna imperija je ostala dominantna sila skoro tri veka dok ih na kraju nije apsorbovala nova supersila, Rim.

1. Seleukidsko carstvo nastalo posle Aleksandrove smrti

Aleksandar III, takođe poznat kao Aleksandar Veliki, umro je 323. pre nove ere sa 32 godine. U vreme svoje smrti, iza sebe je ostavio ogromno carstvo, najveće koje je svet ikada video. Obuhvatao je zemlje od Grčke sve do reke Ind. Trenutak Aleksandrove smrti označio je prolaznost, jer više ništa nije bilo isto kao pre rođenja novog – helenističkog sveta.

Skoro momentalno je izbio niz ratova, takozvani ratovi dijadoha (naslednika). Do kraja ovih neverovatno krvavih i nemilosrdnih borbi za opstanak, pojavila su se tri velika nova kraljevstva, svako sa svojom vladajućom dinastijom. To su bili Ptolomeji u Egiptu, Antigonidi u Makedoniji i Seleukidi u Aziji.

Carstvo Seleukida, kojim je vladala dinastija Seleukida, i o kom je ovde reč, nije bilo ništa drugo do ogromno i raznoliko kraljevstvo kojim je vladala makedonska elita koja je tvrdila da je naslednik Aleksandra Velikog.

2. Seleuk I Nikator je osnovao Carstvo

Otac dinastije Seleukida bio je Seleuk I. Seleuk je služio pored Aleksandra tokom njegovog pohoda na Ahemenidsko carstvo. Posle Aleksandrove smrti, Seleuku je dat Vavilon, istorijski i prestižni deo carstva sa beznačajnom vojnom silom.

Seleuk je napustio Vavilon 316. pre nove ere, kada je Antigon, najmoćniji od dijadoha, napao grad. Seleuk je tada postao admiral pod Ptolomejem u ratu koji je usledio protiv Antigona i njegovog sina Demetrija na Egejskom moru. Posle nekoliko velikih vojnih pobeda, Seleuk je uspeo da sebi povrati Vavilon 312. pre nove ere. Ovo se široko smatra datumom kada je rođeno Seleukidsko carstvo.

Nakon povratka u Vavilon, Seleuk se sukobljavao sa Antigonovom vojskom tri krvave godine od 311. do 309. pre nove ere. Kraj ovog rata bio je pobeda za Seleuka, koji je zadržao svoje zemlje u Mesopotamiji i potencijal da se proširi na istok; i tako je i učinio. Seleuk je učvrstio svoju vlast nad istočnom polovinom carstva sve do Indije. Tamo se borio sa Maurijskim carstvom obezbeđujući svoju istočnu granicu blizu reke Ind i primivši 500 ratnih slonova u okviru mirovnog sporazuma sa indijskim kraljem Čandraguptom.

Nakon Antigonove smrti u Ipsosu (301. pre nove ere), Seleukidsko kraljevstvo je sada stiglo do Sirije. Godine 281. pre nove ere, Seleuk I Nikator (Pobednik) je imao oko 77 godina dok se spremao da napadne Makedoniju i vrati se kući nakon dugog rata. Tek što je ušao u Trakiju, na samo korak od Makedonije, ubio ga je Ptolemejev sin, po imenu Ptolemej Keraunos .

3. Carstvo Seleukida dostiglo je svoj vrhunac kada je osnovano

Seleukidsko carstvo je bilo daleko najveće od svih ostalih helenističkih kraljevstava. Sa tehnologijom i resursima tog vremena, takvo carstvo je bilo gotovo nemoguće održati. Dezintegracija je bila spora, ali je počela skoro odmah.

Prvi pogodak stigao je sa istoka. Baktrija je postala nezavisna oko polovine 2. veka, dok su Parti stekli zemlju povrativši persijske zemlje. Od tog trenutka, Seleukidi su napustili ideju da povrate bilo koju zemlju koja je bila dalje od Irana.

Još jedan veliki pogodak dogodio se kada je Seleuk II (246-226 p.n.e.) vodio građanski rat protiv svog brata Antioha Iraksa, komandanta Sarda. Potonji su tražili pomoć od Gala, koji su upali u Malu Aziju i izazvali pustoš. Atal I, koji je bio zadužen za Pergamon, iskoristio je situaciju i izvukao deo Male Azije iz Seleukidskog carstva. Od tada, Atalidi su počeli da šire svoj uticaj, podržani novonastalom moći Rima, sve dok Seleukida više nije bilo.

Kao rezultat toga, pošteno je reći da su Seleukidi dostigli vrhunac svoje moći tokom vladavine svog oca osnivača, Seleuka I.

4. Grčko-makedonska manjina vladala je raznolikim carstvom

Seleukidi su vladali Jevrejima, Persijancima, Asircima, Jermenima i mnoštvom drugih starosedelaca od Male Azije do Baktrije. Međutim, kralj i njegov kraljevski dvor bili su skoro isključivo sastavljeni od Grka i Makedonaca, kao i vojska. Administrativne centre carstva su takođe zauzimali ljudi koji su govorili grčki jezik. U stvari, starosedeoci carstva bili su isključeni sa položaja moći osim ako nisu bili uključeni u lokalne odgovornosti. Jedna zanimljiva činjenica je da je Hanibal, kartaginjanski general, bio među retkim izuzecima od ovog pravila. Hanibal je služio kao savetnik Antioha III tokom rata protiv Rima dok je bio prognan iz svoje zemlje.

Shodno tome, možemo govoriti o carstvu dva sveta; svet elitne grčko-makedonske vladajuće klase i svet meštana kojima se vladalo.

Elitizam vladajuće klase je bio izražen i u njenom izboru da izbegava mešovite brakove. Aleksandar Veliki je verovao u stvaranje makedonsko-persijske vladajuće klase koja će biti stvorena mešovitim brakovima Makedonaca sa Persijancima. Sa izuzetkom Seleuka I, koji se oženio Baktrijkom pod Aleksandrovom komandom, nijedan drugi član dinastije nije oženio nekoga ko nije govorio njihov jezik.

5. Seleukidi su osnovali nove gradove

Glavni grad carstva bila je Antiohija u Orontu u severnoj Siriji. Međutim, Seleukidi su zavisili od Seleukije na Tigru i Sardu, koji su bili komplementarni vojni i administrativni centri carske moći. Dakle, u stvarnosti, Seleukidsko carstvo je bilo država mnogih novih prestonica.

Seleuk I, osnivač carstva, osnovao je niz gradova po Aleksandrovom primeru. Neke od njih bile su i nove prestonice Antiohije na Orontu i Selevkije na Tigru. Ovi novi gradovi privukli su doseljenike iz Grčke i Makedonije i funkcionisali su kao centri koji su izvozili helensku kulturu širom carstva.

Izbor da se osnuje nova prestonica i zanemari Vavilon nije bio slučajan. Kao što smo već videli, Seleukidsko carstvo je bilo carstvo jakih kulturnih protivrečnosti gde je grčko-makedonska isključiva elita vladala velikim, raznolikim stanovništvom.

Seleukidi su osnovali veliki broj novih gradova i tamo su pozvani grčki i makedonski doseljenici. Moglo bi se uporediti veliki priliv imigranata sa migracijom Evropljana u Ameriku. Novi gradovi su postali ostrva grčkih državljana unutar stranih zemalja, dosežući sve do Indije. Takođe je veoma često bilo da Seleukidi menjaju ime već postojećeg grada i proglašavaju ga novim pod grčkim imenom (na primer, Jerusalim je dobio ime Antiohija).

6. Seleukidsko carstvo je širilo helenističku kulturu

Period nakon Aleksandrove smrti do uspona Rima poznat je kao helenistička era. Ovo je bio period neverovatnih kulturnih promena. Za to vreme se takozvana helenistička kultura proširila i preobrazila ceo tada poznati svet.

U to vreme, specifičan grčki dijalekt je popularizovan do te mere da je postao lingua franca. Trgovina, obrazovanje i diplomatija su se odvijali prvenstveno na ovom grčkom dijalektu koji je postao poznat kao Koine.

Rasprostranjeni su i helenski običaji i ustanove. Ovaj izvoz grčke kulture olakšali su novi gradovi osnovani širom Seleukidskog carstva i stari gradovi koji su potpuno helenizovani. Antiohija je postala centar koji se otvoreno takmičio sa Aleksandrijom za pokroviteljstvo umetnosti i pisma, dok je Selevkija zamenila uticaj Vavilona i dovela do depopulacije potonjeg.

Gimnazija, pozorišta i arhitektura u grčkom stilu su se široko proširili, kao i grčka umetnost u svim njenim oblicima. Novi sinkretizovani bogovi su se pojavili dok su grčko-makedonski doseljenici pokušavali da daju smisao lokalnim kultovima i ideje grčkih filozofa su sada bile dostupne širom cele Azije. Baktrijsko kraljevstvo koje je napustilo Seleukidsko carstvo funkcionisalo je kao svetionik širenja helenističkih ideja i umetnosti u Indiju, utičući na budističku umetnost tog vremena.

Ipak, ne treba misliti da su starosedeoci carstva potpuno helenizovani. Većina meštana nastavila je život kao i ranije. Jedina promena je bila da je njima sada vladala helenska manjina. Ipak, širenje helenističke kulture u dubinu carstva imalo je značajne posledice koje su trajale vekovima.

7. Antioh Veliki je skoro oživeo Carstvo

Malo ljudi je u istoriji imalo privilegiju da se naziva „velikim“. Jedan od njih je bio Antioh III (242-187 p.n.e.). Kao što smo ranije videli, Seleukidsko carstvo je bilo najveće za vreme vladavine svog osnivača, Seleuka I. Nakon te tačke, počeo je raspad pošto su Parti počeli da vraćaju ono što je ranije bilo Persijsko carstvo, Baktrija je postala nezavisna, a Atalidi su počeli sa širenjem protiv svojih prethodnih seleukidskih gospodara.

Ipak, carstvo nije stalno propadalo. Bilo je trenutaka kada je vladavina Seleukida bila ojačana na neko vreme i jednom kada se gotovo činilo da postoji šansa da se carstvo pokaže dostojnim svog oca osnivača. To je bilo tokom vojnih pohoda Antioha III.

Kada se Antioh popeo na presto, odmah je reorganizovao svoju vojsku i pokušao da poboljša upravu države. Nakon što se uspešno suočio sa nekim pobunama na Zapadu, uspeo je da reintegriše Malu Aziju u svoje carstvo i vodio kampanju protiv Parta. Rat je ograničio uticaj Parta, a carstvo je povratilo veliki deo izgubljene teritorije. Nakon što je potpisao ugovor sa kraljem Arsakom III koji je primorao Partiju na savez sa njim, Antioh je pogledao na daleki istok. Krenuo je protiv Baktrijske kraljevine i pobedio kralja Eutidemusa. Međutim, dozvolio mu je da zadrži svoju titulu i vlada Baktrijom. Dalje na istok, Antioh je ponovo potvrdio svoje prijateljstvo sa indijskim kraljem Sofagasenom, od koga je dobio ratne slonove.

8. Antioh Veliki je bio poražen od Rimljana

Istočna kampanja je bila uspešna. Antioh je uspostavio niz vazalnih država, konsolidovao svoju granicu i dostigao ukupno 150 ratnih slonova. Sada je bio spreman da se vrati na zapad. U njegovom zapadnom pohodu Antioh je preuzeo južnu Siriju od Ptolemeja i osvojio deo Pergamskog kraljevstva i Trakije. Rimljani su žestoko tražili njegovo povlačenje iz svojih tek osvojenih zemalja. Ipak, Antioh je otišao korak dalje prihvatajući izgnanstvo kartaginjanskog generala Hanibala Barke kao svog vojnog savetnika.

U tom trenutku, Etolski savez je zatražio Antiohovu pomoć da izbaci Rimljane iz Grčke. Antioh je rado prihvatio da pomogne, ali ovaj rat je bio kraj njegovog pobedničkog niza. Posle skupog rata, Antioh je bio primoran da se povuče i napusti skoro ceo zapadni deo carstva dok su se Rim, Pergamon i Rodos borili protiv njega na kopnu i na moru, gurajući ga da se povuče dalje duboko na istoku.

188. pre nove ere, Antioh je potpisao ugovor iz Apameje. Njegove zemlje su sada obuhvatale samo Siriju, Mesopotamiju i zapadni deo sadašnjeg Irana. Evropa i Mala Azija nikada neće biti ponovo osvojene. Rim je sada čvrsto bio dominantna sila na tom području, a Seleukidsko carstvo se nikada neće vratiti tamo gde je bilo. Pad je zvanično počeo. Antioh je sada bio i onaj koji je carstvu vratio nekadašnju slavu i onaj koji ga je osudio na izumiranje i izolaciju.

9. Pompej je osvojio Seleukidsko carstvo

Nakon sporazuma iz Apameje, Antioh IV Epifan (175-164. p. n. e.) pokušao je proširiti svoje zemlje. Antioh je napao Ptolomeje i imao izvesnog uspeha, ali kako se spremao da napadne Egipat, Rimljani su ga zamolili da se povuče. Shvatajući da će rat sa Rimom biti više nego što je očekivao, Antioh se povukao.

Na povratku, Antioh je ušao u Jerusalim i pojačao njegovu tekuću helenizaciju. Kult Jahvea je bio zabranjen. Ubrzo se lokalno stanovništvo podiglo na ustanak 166. pre nove ere što je dovelo do stvaranja nezavisne jevrejske države koja je trajala čitav vek, čime je dodatno oslabio Seleukide.

Od tog trenutka, istorija Carstva je tužna priča o unutrašnjim sukobima i građanskom ratu. Tužioci su se stalno borili jedni protiv drugih oko tona dok su Seleukidi postali manje kraljevstvo ograničeno u Siriji. Nekada moćno Carstvo sada je bilo toliko beznačajno kraljevstvo da njegovi susedi nisu bili voljni da ratuju protiv njega. Seleukidi su sada bili tampon država među većim silama.

83. pre nove ere, jermenski kralj Tigran Veliki je napao Seleukidsko kraljevstvo. Međutim, 69. pre nove ere Rimljani su pobedili Jermene, a seleukidskom kralju Antiohu XIII je dozvoljeno da vlada delom Sirije. Bolest građanskog rata ponovo je udarila dok se pretendent po imenu Filip II borio za presto. Šest godina kasnije, 63. pre nove ere, rimski general Pompej je jednom zauvek apsolvirao Seleukidsko carstvo. Dinastija Seleukida je sada bila drevna istorija.

Mr. D. Tovarišić