Makabejci, po kojima naziv nosi najpoznatiji izraelski sportski klub Makabi, su bili grupa jevrejskih pobunjenika suprotstavljenih svojim viševekovnim stranim seleukidskim vladarima, koji su provodili teror nad jevrejskim stanovništvom u težnji da uništi njihovu veru, tradiciju i kulturu. Njihova borba za oslobođenje trajala je više vekova…

 Makabejci su bili jevrejski pobunjenici koji su se podigli u 2. veku pre nove ere da zbace antijevrejskog vođu Seleukida Antioha IV. Makabejci se vide kao jevrejski heroji koji su pomogli da Judeja stekne nezavisnost i koji su pobedili neprijatelje jevrejskog naroda. Njihovo ponovno osvajanje hrama u Jerusalimu i danas se slavi tokom praznika Hanuke.

Pojava heroja u patnji jevrejskog naroda 

U 2. veku pre nove ere, Jevrejima u današnjem Izraelu vladalo je sirijsko-grčko carstvo Seleukida. Ono ga je preuzelo od prethodnog mnogo tolerantnijeg Ptolemejskog carstva i bilo je rešeno da zbriše svaki trag jevrejskih verovanja i tradicija. 

Praktikovanje jevrejske religije, uključujući košer zakone i obrezivanje, postalo je nezakonito, a Jevreji su zapravo bili građani drugog reda za vladajuće elite, koje su ih često ubijale i pogubljavale za najmanji prekršaj. Jevreji bi, na primer, dobili smrtnu kaznu zbog odbijanja da jedu svinjetinu. Napadi na Jevreje su često vršeni subotom kako nisu bili spremni da se brane.

Helenizam je nasilno nametnut Jevrejima, a seleukidski kralj Antioh IV gurao je obožavanje bogova poput Zevsa kada je preuzeo vlast 175. pre nove ere. Iako Sirijac, Antioh je poštovao grčke bogove i njihovu kulturu. Zakoni protiv Jevreja su nastavili da se pooštravaju, sa smrtnom kaznom za bilo kakvo ispovedanje vere. Judaizam je bio izbrisan iz svojih drevnih zemalja i doveden pod petu osvajačkog carstva i njegovih paganskih verovanja.

Ovo nametanje nejevrejskih verovanja Jevrejima u početku je urađeno uz saradnju jednog dela jevrejske aristokratije. Ovaj kadar zvaničnika smatrao je da bi bilo korisnije i sigurnije stati na stranu Seleukida i helenizovati Jevreje kako bi oni prestali da imaju jedinstven verski ili etnički identitet.

Makabejska pobuna 167-160. pre nove ere je bila jevrejski ustanak u Judeji protiv represije Seleukidskog carstva. Pobunu je predvodio sveštenik po imenu Matatija, a njegovi vojni sledbenici postali su poznati kao Makabejci. Pobuna je bila uspešna, Jerusalim je zauzet, a Jerusalimski hram ponovo osvećen, što se i danas obeležava na jevrejskom festivalu Hanuke.

Na vrhuncu progona, čovek po imenu Juda je počeo da vodi gerilsku pobunu protiv Seleukida. Juda, sin Matatije, bio je ključna ličnost u jevrejskoj borbi protiv Grka od 168. do 164. pre nove ere, a on i njegova četiri brata Simon, Jovan, Eleazar i Jonatan dobili su počasnu titulu „Makabejci“.

Počinje borba za nezavisnost Jevreja 

Sporadične borbe i gerilski otpor grčkoj vladavini započeli su Antiohovim proterivanjem mnogih Jevreja iz Jerusalima 168. pre nove ere i pojačanim progonom i pogubljenjima. Međutim, ulazak Makabejaca ga je podigao na viši nivo i doveo do značajnog perioda nezavisnosti. 

Judin otac Matatija bio je jevrejski sveštenik koji je napustio Jerusalim da bi pobegao od najgoreg Seleukidskog progona. Međutim, jedan kraljevski zvaničnik je zahtevao da se žrtvuje grčkim bogovima na svojoj novoj lokaciji u Modinu. Matatias je to odbio. Umesto toga, Matatias je ubio Jevrejina koji je dolazio da prinese pagansku žrtvu kod oltara, kao i službenika koji je to zatražio, a zatim je razbio sam oltar.

Matatija, Juda i njegova braća su zatim pobegli u planine zajedno sa velikim kontingentom drugih pobunjenika. Tako je počela njihova kampanja da oslobode Judeju od grčke religije i običaja, što su uradili tako što su rušili oltare širom zemlje, izbacivali Jevreje koji nisu praktikovani sa njihove zemlje, regrutovali nove članove i organizovali obrezanje i jevrejsko bogosluženje gde god je to bilo moguće.

Kada je Matatias umro 166. pre nove ere, Juda je preuzeo dužnost vođe grupe, a pomogla su i njegova četiri brata. Predvodio je napad tradicionalnih Jevreja u ruralnoj Judeji na helenizovanije i liberalnije Jevreje u Jerusalimu koji su želeli da se asimiluju. To se pretvorilo u rat za nezavisnost, pri čemu su Makabejci koristili hrabru i zapanjujuću gerilsku taktiku da okruže seleukidske borce i napadnu ih.

Makabejci pobeđuju

Makabejci su doživeli veliku pobedu protiv Seleukida, nakon što su otišli​u Jerusalim, izbacivši sve znakove paganskog obožavanja i postavili Jonatana Makabeja za novog prvosveštenika 165.god. pre nove ere. Međutim, Antioh još nije bio gotov i poslao je svoju novu vojsku da uništi pobunjenike. Nove snage koje su došle u Jerusalim pod seleukidskim vojnim zapovednikom Lisijom takođe su bile neuspešne. Štaviše, Antiohova smrt 164.god. pre nove ere dovela je do dogovora sa Lisijom, koji je pristao da dozvoli Jevrejima da ponovo obožavaju i žive po svojim običajima.

Borbe su se nastavile, međutim, pošto su tenzije i dalje bile na mestu između preostalih Seleukida i tradicionalističkih Jevreja. Juda je ubijen u akciji 160.god. pre nove ere, a vođstvo vojske prešlo je na Jonatana, koji je sada bio prvosveštenik i vrhovni komandant jevrejskih snaga. Jonatana je na kraju ubio ljubomorni rival, ali ga je nasledio njegov preživeli brat Simon Makabej. Simon je nastavio sa osnivanjem Hasmonejskog kraljevstva nakon što je preuzeo vođstvo nad vojnim i verskim vlastima u zemlji 140.god. pre nove ere.

Do 130.god. pre nove ere, Makabeji su stekli nezavisnost za jevrejski narod, koja je trajala do 63.god. pre nove ere kada je rimski senat odredio Iroda Velikog za vođu Judeje, preuzimajući vlast nad nemirnom zemljom kao državom klijenta Rimskog carstva.

Bitka kod Bet Zaharije 

Jedno posebno živopisno i intenzivno poglavlje pobune Makabejaca potiče od mučeništva Judinog brata Eleazara, koji je umro u proleće 162.god. pre nove ere u Bet Zahariji.

Priču o tome šta se dogodilo ispričali su ugledni istoričar Josif Flavije, kao i Prva Makabejska, deo Svetog pisma za koji mnogi istoričari veruju da ga je napisao očevidac borbe. Ova bitka je bila poraz za Makabejce, ali je značajna po žrtvovanju Eleazara, koji je umro suprotstavljajući se ogromnom seleukidskom ratnom slonu.

Juda je opsedao oblast Jerusalima koju su držali Seleukidi pod nazivom Akra u aprilu 162.god. pre nove ere. Ovo je bila poslednja velika ispostava seleukidske moći u Judeji, i Makabejci su želeli da nestane. Lako su je preuzeli, ali su Seleukidi odgovorili preko Lisije i ogromne vojske. Takođe je bilo teško obezbediti vojsku hranom, sa čime su se Lisije i njegove snage takođe borile.

Josif Flavije procenjuje seleukidske snage na oko 55.000 vojnika, uključujući 5.000 konjanika i 80 slonova. Procenjuje se da su snage Makabejaca imale oko 10.000 do 20.000 vojnika — znatno nadmašene, ali na jačoj poziciji zbog držanja na visini.

Tokom intenzivnih borbi kod Bet Zaharija blizu Jerusalima, jevrejski borci su se uplašili ogromnih ratnih slonova. Pokazujući da se velike zveri nemaju čega bojati, Eleazar je napao slona svojim mačem i ubo ga u stomak. Slon je ustao i ubio ga, iako je i on umro.

Iako su Seleukidi na kraju pobedili u ovoj bitci i naterali Makabejce da se povuku nazad u planine, Lisija je na kraju sklopio mirovni sporazum, kao što je ranije navedeno, što je dovelo do nastavka moći Makabejaca sve dok Irod na kraju nije preuzeo vlast.

Šta zapravo znači „Makabej“?

Neprestano se vodi debata o tačnom značenju reči „makabej“. Hebrejska reč „ machabi “ znači „čekić“ ili „aparat za gašenje“. Ovo je najčešće objašnjenje da su Juda i njegova borbena braća  junaštvo doveli do počasnog zvanja.

Druge teorije tvrde da je Makabej akronim za deo Tore iz Svetog pisma koji su uzvikivali Juda i njegova braća u borbi, naime „mi chamocha baelim iahveh“ ili „koji je jednak tebi među nebeskim silama, Bože moj!“

Makabejci su i dalje inspiracija za Jevreje, uključujući i praznik Hanuke. Makabi Tel Aviv je takođe jedan od najpopularnijih i najuspešnijih sportskih timova u Izraelu i osnovan je 1906. godine, mnogo pre nego što je uopšte Izrael stvoren. Logo tima koristi dizajn Davidove zvezde, upućujući i na jevrejsku religiju i na jevrejsku nacionalnu priču koja obznanjuje pobunu Makabejaca.

Mr. D. Tovarišić