U nizu naučnika koji smatraju da istorija civilizacije počinje od njihovih naroda nalaze se i turski naučnici iz vremena „Oca Turske“, Mustafe Kemala Ataturka, koji su naišli kako na odobravanja tako i osporavanja, među njima i samih tvoraca. Čitav pokret prekrajanja istorije u Turskoj podseća na ovovremena prekrajanja istorije balkanskih naroda, ali i ona od strane tzv. Bečke i Berlinske škole istorije tokom 19. i 20. veka.

Teza turske istorije je interpretacija istorije nastala tridesetih godina prošlog veka uz podsticaj osnivača Republike Turske i predsednika Turske od 1923.-1938., Mustafe Kemala Ataturka. Delo pod naslovom “Glavne linije turske istorije”, koje je objavlјeno u sto primeraka 1930. godine, smatra se deklaracijom teze turske istorije. Četvorotomni udžbenik pripremlјen u skladu sa ovim delom, koji se predavao u srednjim školama između 1931.-1941., je jedan od osnovnih tekstova Teze turske istorije. Izneta je kao reakcija na tezu osmanske istorije zasnovane na sukobu između islama i hrišćanstva i teze zapadne istorije pisane protiv Turaka. U naučnim krugovima, Teza turske istorije je kritikovana zbog političkih cilјeva, maštovitog ili romantičnog nacionalističkog aspekta.

Razlozi za pisanje

Mustafa Kemal je 1923. godine dao zadatak „da zaokružimo našu nacionalnu nezavisnost u oblasti nauke“ Odboru profesora Istanbulskog univerziteta. Teza turske istorije postavlјena je tridesetih godina prošlog veka sa cilјem da se razvije alternativna nacionalna interpretacija protiv islamocentričnih istorijskih tumačenja i evrocentričnih istorijskih interpretacija, koje su nasleđe osmanske istoriografije. Ataturk je verovao da treba pisati nacionalnu istoriju umesto da se teze o zapadnoj istoriji prihvataju kao ispravne i da ih se uči u školama. Od petnaestog veka, zapadni istoriografi su grčku civilizaciju označavali kao mesto gde je civilizacija započela. U ovom pogledu na istoriju, Turci su opisani kao nomadska plemena u centralnoj Aziji. Naročito od devetnaestog veka, ova teza se pokušava zasnivati na rasnoj pripadnosti (žuta rasa, bela rasa, itd.) sa rasističkim antropološkim pristupima. Afet Inan, učenik francuske škole, kaže Ataturku da francuske istorijske knjige ne uklјučuju dela o civilizaciji Turaka i da se o Turcima govori kao o “žutoj rasi drugog stepena, varvarskom plemenu koji napada”. Međutim, Turcima je dato ozbilјno mesto u dve poznate istorijske knjige koje je Ataturk čitao. Prva je 5-tomna Histoire generale des Huns, des Turcs, des Mogols, et des autres Tartares occidentauk (Opšta istorija Huna, Turaka, Mongola i drugih zapadnih Tatara) koju je objavio Žozef de Ginje u Parizu 1756. godine. Druga je “Pregled istorije” od 1208 stranica, koju je objavio H. G. Vels 1920. godine. Autorove „misli na trajni svetski mir“ koje je usvojio Ataturk ponavlјaju se u Nutuku, tekstu govora samog Mustafe Kemala, napisanog od 15-20. oktobra 1927. godine, na oko 900 stranica. Cilј studije je objašnjen u predgovoru četvorotomnog udžbenika istorije koji se predavao u srednjim školama između 1931. i 1941. godine.

„Svrha ovog rada je da podseti veliki turski narod, čije su usluge i napori u uspostavlјanju prvih civilizacija bili uskraćeni, na njegovu časnu prošlost zasnovanu na istorijskim činjenicama“ – iz predgovora “Pregled turske istorije” 1931.

Do uspostavlјanja Republike samo su stari pohodi sultana prikazivani u formi preuveličane priče, daleko od istine, bez fokusiranja na turski identitet u medresama. Ni na početku 20. veka moderna i naučna istorija nije se predavala na univerzitetima Turske. Antropologija, filologija, arheologija i slične nauke nisu korišćene u istorijskim studijama. Krajem 19. veka strani naučnici u Centralnoj Aziji su čitali Orhonske natpise iz 8. veka na staroturskom. Ataturk je ohrabrio istoričare da istražuju tursku istoriju fokusirajući se na tursku naciju, stvarajući tako istorijsku referencu na proces stvaranja nacionalne države, što je bila glavna svrha Republike. Želeo je da omogući istraživanja mesta Turaka u razvoju svetskih civilizacija. Neki od cilјeva su da otkriju drevne civilizacije zemlјe, da istraže odnos između naroda današnje Turske i turskih plemena i da osiguraju da se opšta turska istorija piše sa naučnom doslednošću.

Pošto je Ataturk dao veliki značaj predmetu istorije, on je bio pionir u osnivanju Turskog odbora za istoriju. Godine 1930. Afet Inan, Teufik Bikloglu, Samih Rifat, Jusuf Akcura, Rešit Galip, Hasan Džemil Čambel, Sadri Maksudi Arsal, Semsetin Gunaltai, Vasıf Cınar i Jusuf Zija Ostert otpočeli su istraživanje turske istorije „Vesuf Ziia Osterno“. Godine 1930. pripremili su delo od 606 stranica pod naslovom “Glavne linije turske istorije”. Ovaj rad bio je samo preliminarna kompilacija. Samo 100 primeraka je štampano i distribuirano naučnicima širom zemlјe. Naučnici su recenzirali i raspravlјali o prvoj kompilacijskoj knjizi, a vršene su ocene i ispravke. Godine 1931. pripremlјena je druga knjiga od 87 stranica, “Glavne linije turske istorije – uvodno poglavlјe”. Ovo 4-tomno delo je ovoga puta objavlјeno u 30.000 primeraka. Delo od 4 toma se izučavalo na časovima istorije u srednjim školama između 1931. i 1941. godine. Ataturk 1935. godine je izdiktirao novi istraživački program Afetu Inanu i Hasanu Džemilu Čambelu. Fakultet za jezike, istoriju i geografiju osnovan je 1935. godine u cilјu školovanja naučnika koji će se baviti istraživanjima istorije. 1937. sazvan je Drugi turski istorijski kongres. Ovom kongresu su prisustvovali i strani naučnici.

Osnovne postavke Teze

Kao što se može razumeti iz njenog predgovora, četvorotomna istorija želi da objasni doprinose Turaka civilizaciji. On tvrdi da su evropsku civilizaciju stvorili lјudi koji su došli iz Azije kao rezultat migracija, i da su svi izvori grčke nauke, umetnosti i filozofije zapravo u Anadoliji.

Teza turske istorije zasniva se na hipotezi da je poreklo bele rase Centralna Azija. Prema ovome, narodi, preci Turaka koji su se u različitim vremenima širili u svet iz Centralne Azije u raznim migracionim talasima u različitim vremenima, osnovali su značajan deo svetskih civilizacija. Kada govori o rasama, one ne zagovaraju superiornost određene rase nego govore o mešanju rasa kao rezultatu seoba.

U Tezi o turskoj istoriji izneta je nacionalna istorijska interpretacija zasnovana na istraživanjima krajem 19. i početkom 20. veka. Izneti su dokazi da su neka plemena koja su živela u istoriji i osnovala velike civilizacije bila turska. Tvrdilo se da se civilizacija proširila na zemlјe u kojima tragovi civilizacije nisu pronađeni u praistorijsko doba, iz centralne Azije, gde su se Turci takođe proširili svetom.

Prema tezi o turskoj istoriji, 3000-1200 pne, prema metodama koje su antropolozi koristili početkom dvadesetog veka za kategorizaciju lјudske populacije, narodi koji su napustili svoju domovinu iz centralne Azije i proširili se u sliv Sredozemnog mora pre 1200. godine pne su preci Turaka. Pogrešno je početak svetske civilizacije povezivati sa grčkom civilizacijom. Navodi se da su Hetiti civilizacija starija od grčke civilizacije koja je živela u Anadoliji, kao i to da je izvesno da su Etrurci otišli ​​u Italiju iz Anadolije. Migracioni talasi koji su se širili iz centralne Azije proširili su se na Evropu i doneli umetnost iz poliranog kamena, bakra, bronzanog i gvozdenog doba na kontinent, koji je bio u surovom okruženju. Kelti, azijsko pleme, ostavili su važne artefakte na svojim migracionim rutama. Liguri i Kimri su pre Kelta otišli ​​čak do Krima i Danske na evropskom kontinentu još pre nove ere. Dok se bakarni alat nije mogao naći u Evropi do 2000. godine pne, tokom iskopavanja otkriveno je da se bronzano oruđe u to vreme naglo umnožilo. Izvor bronze bila je ruda kalaja, koje je bilo u izobilјu u Aziji, dok je u Evropi pronađena samo kao tanka žilica u Francuskoj.

Mustafa Kemal Ataturk je vodio istoričare u stvaranju teze turske istorije između 1928. i 1930. godine. Ataturkova izjava „Anadolija je turska kolevka stara 7000 godina“ odražava njegovo uverenje da tursko prisustvo u Anadoliji datira još od pre bitke kod Mancikerta 1071., kada su se sukobili Seldžučki vladar Alp Arslan i vladar Vizantijskog carstva Diogen, nakon čega su Turcima „zauvek otvorene kapije Anadolije“.

U nalazima se otkriva da je stari srednjoazijski turski život postojao i u Anadoliji, što ukazuje na duboko partnerstvo u istorijskom procesu.

Prema Tezi turske istorije, turske države u istoriji su sledeće: Tursko-Hunsko carstvo u Centralnoj Aziji, Skitsko carstvo između Volge i Dunava, Zapadnohunska država između Uralskih planina i reke Idil, Evropsko Turko-Hunsko carstvo i Avarsko carstvo, Država Akhun u zapadnom Turkeliju i severnom Avganistanu, Tursko carstvo Gok, država Tukiu i Kutluk u Centralnoj Aziji, na severu Crnog mora kaspijska, bugarska i turska država sa drugim nazivima, turske države sa različitim nazivima u Centralnoj Aziji po Carstvu Gok Turaka, Država Samanogulari na jugu Aralskog mora, država Gaznavid u oblasti koja se proteže od Aralskog mora do Indije, država Karahanida i Karahitaja na istoku reke Sir, Seldžučka država u Iranu, Mesopotamiji, Anadoliji i Siriji, država Harzemšah (Kharizm) na kontinentu Harzem i u celom Iranu, Veliko Timursko carstvo, čiji je glavni grad bio Samarkand, Mogulsko carstvo, koje je početkom 18. veka obuhvatalo celu Indiju osim južnog vrha,  Tursko-Otomansko carstvo u Aziji, Evropi i Africi i Republika Turska.

Kontroverze i kritike

Ideje porekla ljudske civilizacije iz Turske naišle su na brojne kritike, kako akademske javnosti, tako i od strane pripadnika turanizma,  pseudonaučnog nacionalističkog političkog i kulturnog pokreta koji nastoji na etničkom i kulturnom ujedinjenju različitih etničkih grupa, a koje navodno imaju zajedničko poreklo iz Centralne Azije, koristeći persijski pojam Turan kao oznaku za to mesto.

Fuad Koprulu, jedan od autora knjige Turske istorije, koju je Ataturk vodio do pripreme, napisao je u članku koji je napisao 1940. da je njegov rad, kojem je on takođe doprineo, romantično nacionalističko shvatanje istorije koje se pojavilo kao reakcija na neosnovane i negativne misli evropske istoriografije pisane protiv Turaka.

Kritika romantičnog nacionalizma izneta je kao reakcija na činjenicu da se poreklo istorije svetske civilizacije pripisuje samo zajednicama koje govore indoevropskim jezikom, a da su Turci prikazani kao varvari žute rase, u viđenju istorije koju je Ataturk podsticao da bude napisana. Kao i kod gledišta da je poreklo svih jezika na svetu zajedničko sa poreklom turskog jezika, ono je sadržalo reaktivne i romantične nacionalističke argumente izražene u teoriji jezika Guneš.

Turski naučnik Zeki Velidi Togan kritikovao je deklaraciju koju je izneo lekar Rešit Galip na 1. turskom istorijskom kongresu 1932. godine zbog argumenta da je Centralna Azija bila unutrašnje more u istoriji. Zatim je napustio Tursku i otišao u Nemačku, a kući se vratio tek kada ga je turski ministar narodne prosvete pozvao u Tursku 1939. godine. Nastavio je akademske studije u Nemačkoj i Austriji.

Ljudi sa turanskim idejama kritikovali su tezu turske istorije. Prema turanistima, teza turske istorije je daleko od istine i nenaučna zato što je po turanskom pogledu srednja Azija bila domovina Turanaca. Turski narod koji je tamo živeo prihvatili su kao svoju zaroblјeničku rasu. Riza Nur u svom delu pod naslovom Turska istorija govori o slučaju spasavanja zaroblјenih Turanaca u centralnoj Aziji. Prema Rizi Nuru, potrebno je spasavanje zaroblјenih Turanaca u Kini, Iranu i Rusiji. Tada su turanisti usvojili koncept turanske rase iznad rasa. Razvili su koncept turanstva na konceptima rata i ratnika. Vrednosti koje zastupa turansko gledište u tezi o turskoj istoriji se ne poštuju. Tursku istorijsku tezu, koja ima romantičarski entuzijazam, pokušavajući da istraži veze drevnih anadolskih civilizacija sa Turancima, Nihal Atsiz, jedan od vođa pokreta turanizma, kritikovao je da je daleko od naučnih činjenica. U argumentaciji turske istorije pokušalo se objasniti da su Hetiti, Sumerani, pa čak i grčka civilizacija bili nastavak civilizacije koja se proširila na svet iz Centralne Azije. U ovom slučaju, naravno, njihov jezik je trebao biti zajednički sa starim jezicima Turanaca. Nihal Atsiz je kritikovan da je nenaučan i daleko od istine. Po njemu, Turci su rasa Centralne Azije i njihova nastojanja da pomire anadolske civilizacije sa Turancima su pogrešna.

Teza turske istorije, koja naglašava civilizaciju, u suprotnosti je sa turanskim stavom koji brani rasnu osnovu. U tezi o turskoj istoriji, definicija nacije nije zasnovana na rasnoj pripadnosti, već je zasnovana na civilizacijama. Ataturk je ispravio definiciju nacije kao političke i društvene organizacije građana koji su međusobno povezani jedinstvom jezika, kulture i ideala uklanjanjem pozivanja na istaknutu rasnu pripadnost u knjizi pod naslovom „Bračne informacije“ koju je priredio Ataturk Afet Inan 1930. godine.

Prema tezi o turskoj istoriji, Anadolija je tokom istorije imala imigracije, ali nikada nije emigrirala. Turci su takođe iz plemena koja su ovde došla i mešala se sa ovdašnjim kulturama i lјudskim zajednicama. U stvari, plemena koja su živela na ovim prostorima u prošlosti su izvor svetskih civilizacija, a današnja anadolska turska kultura je nastavak drevnih civilizacija. Iz tog razloga, turska nacija Hetiti su prirodni naslednici dela Urarta.

Iako nisu uklјučeni u tezu o istoriji Kemalističke revolucije, nakon otkrića nekih izveštaja o jeziku, kulturi i istoriji Maja koje je Ataturku predstavio meksički ambasador Tahsin Majatepek, Ataturkova migraciona kretanja izražena u tezi o turskoj istoriji i Izgublјeni kontinent Mu sugeriše se da on misli da postoji veza između mita i legende.

Preuveličavanje kritika teze turske istorije o optužbama za nedostatak naučne osnove i nacionalizam navelo je istraživače zainteresovane za istoriju Turaka da se suoče sa optužbama kao što je primitivni nacionalizam.

Doprinos razvoju istorije

Iako sporne, studije Turske istorije su u mnogome doprinele razvoju nauke istorije u Turskoj. Ataturk, koji je želeo da istraži veze između anadolskih civilizacija i turske istorije, podsticao je istraživanje arheoloških iskopavanja i istorije, a njegovi napori da obuči naučnike o ovoj temi bili su polazne tačke za ozbilјna istraživanja istorije. Ataturk je u uvodnom govoru Velike narodne skupštine Turske 1. novembra 1936. najavio da će artefakti pronađeni u iskopinama u neolitskom naselju iz vremena Hetita Alačajuku baciti svetlo na osvetlјavanje 5500 godina turske istorije. Kao rezultat toga, arheološki nalazi dobijeni iskopavanjima turskih arheologa doveli su do pojave novih nalaza o Hetitima. Osnovan je jezički i istorijsko-geografski fakultet, porastao je broj naučnika koji su mogli da čitaju klinasto pismo, pročitane su hilјade hetitskih tabli i otvoreni su arheološki muzeji. Primetivši Ataturkovo interesovanje za nauku, Albert Ajnštajn je uputio u Tursku naučnike koje su nacisti proterali. Kao rezultat toga, stotine lјudi, od bibliotekara do profesora koji žive ovde, dali su veliki doprinos razvoju turskih univerziteta.

Na kraju, početkom 1990-ih, neki autori su kritikovali Tezu turske istorije, rekavši da je napisana da veliča tursku istoriju i da je ekstremistička, da je zvanična državna ideologija daleko od naučne neutralnosti i da ignoriše Kurde.

Mr D. Tovarišić